ਰੂਪ ਢਿੱਲੋਂ

https://www.barusahib.org/Assets/Publications/PunjabiPrimer.pdf I used this to teach my kids..along with audio tools from PC world re Panjabi language and the 5abi.com link this should be enough to start anyone off..good luck

Please note the link below assumes you can already speak it reasonably fluently and just want to learn to read and write http://5abi.com/5ratan/

sahi gal...par kale western dee nahi gal hai,. assi western diah changian aadataan nahi chukde ( jive mard zanani dee barabari, jaas kanun dee izzat, jo khud izzat karda insaan nu,) par barhiaan addataan chuk de ne ( drugs, aseelpuna vagair vagair),,gal hai sadie bollywood ne vee khus ay sab kujh promote keeta hai

Agreed. I've doing a lot of thinking about why Punjabi has failed post 1947 and these are my conclusions. Tis might be more relevant in the section I called Gurmukhi is it Punjabi Alphabet etc... 1) In Punjab a) Hindification / Urduisation/ Arabisation/ Angloisation is happening because fundamentally for a language to be used it has to have economic value. These others are taking over as in the rest of the Indian subcontinent Industrialisation has occurred and those languages are building a business and science vocab. Punjabi is not b) Where intellectuals are developing such words its unnatural as they are being coined in the corridors of universities , or books like I myself am guilty and often these are taking Sanskrit or Arabic as the root and have no link with ordinary people's everyday life. It may be better just to absorb the English words for these things into Punjabi c) Punjabis do not have the reading habit culturally. English, Russian etc do. Fact is they never did before Industrialisation in their countries, but post industrialization their languages fulfilled point a & b and that is why they have a reading public. Initially language in those cultures was also to communicate religion but now in a post industrial world it is everyone's language so its literature has succeeded. We don't have a reading public and in Punjab that is due to laziness, lack of education and all points discussed above d) Industrialisation is needed in Punjab and despite my support for the farmers against the current Indian Regime, the situation will not improve until people in Punjab replace their farms with factories , service and tourist industry etc. If that doesn't happen there will be no jobs for the locals who will continue leaving or to secure a job will give Hindi and English preference. This has already happened. If not reversed in the next decade it is the end of Punjabi ( separate issue to the Gurmukhi alphabet ) 2) in the west a) everything said in point 1 b) lack of interest as Sikhi, Islam and Hindu faith can all be communicated in English nowadays. c) Laziness on part of UK Punjabis who see a foreign alphabet and run a mile to wanting to use English alphabet d) If we don't speak Punjabi at home with our kids ( who already know English from TV, School and outside world and are frankly schooled in it) the next step of reading and writing is irrelevant e) Bad teaching and over reliance on uneducated volunteers who are not educators and expectation that its only the Gurdwara's responsibility. This is not true. It's the fault of parents and ourselves. f) No economic incentive to learn it g) the most controversial comment I can make is we have limited ourselves to only look through religious eyes and not scientifically questioning ones. Too many uneducated Punjabi villagers ( and our parents who come from the same place) have looked at Sikhi through Hindu eyes, western defined ( The white man named Sikhi as Sikhism a religion) eyes and forget that Guru Nanak although a believer in God, did not mean an Abrahamic God or a Hindu one, but a concept set in the Mool Mantra which in 21st western terms is not too far off the George Lucas concept of the Force. Also enlightenment then as per this reading of the Mool Mantra is being educated and always seeking the truth and knowledge but never ever being able to comprehend it all. In this way the Sikh "God" is genderless and is ultimately not a physical God figure but an idea about creation. The Gurus within the knowledge of their century defined it as they understood it but careful not to define it too solidly. Also to communicate to the uneducated public had to put in in simple terms which sadly meant their metaphors have been taken literally. Sikhi should always be not redefining itself but comparing the Adi Granth to current knowledge and relooking at the world. We are famously taught how Guru Nanak rejected superstition and blind belief. And yet most of use are now more interested in the ceremonies, similar to the ones he criticized rather than the point the 10 Gurus made. In short in terms of Punjabi Language, we need to go beyond such blind religious beliefs and like the Gurus question society and the universe. That means Punjabis need to educate themselves and have intellectual debates. It means Punjabi needs to become scientific. Also to add to all of this, we need 1) Rich Capitalists to make Punjab first an industrial society, then a post industrial society to evolve the language and make it useful 2) the Scientists etc then to make words and terms that fit the age and ensure they are part of the people's vocabulary 3) Give the general public economic reasons to speak and read punjabi..Art is not good enough on its own to convince them

Thanks. I'm just an amateur. Many who are hung up on correct grammar ( both from India and Pakistan) focus on that and not the content. They won't agree with you. But it is a taste thing, as those from the same locations that bother to focus on the stories or want something fresh seem to like what I am trying to do. I think each book is an improvement punjabi wise on the previous ...hopefully...its now a case of trying to get us westerners equally hooked on Punjabi language fiction and reading habits...a habit that doesn't exist amongst too many punjabis whichever religion they are from, which is why the rest of India are ahead in the development of their own languages...we punjabis whilst very religious do seem to focus on easy for the mind stuff like modern punjabi songs, Bollywood etc and not intellectual pursuits

mostly yes. The full book is available on Blurb as well.

Let's keep this thread more about what it was orginally, trying to get people to focus on learning Punjabi ( Gurmukhi) to read and write, be it for reading fiction, history or the Adi Granth. I agree with everyone re the other points. The fact is 99% of Punjabi music is not produced in the west. It is produced in India so its a mute point to blame western culture. We the Punjabi public consume this crap and have been dong so for decades. Look how Hindi Cinema portray Sikhs as stupid angry warriors only. The image is either the anti Muslim Sunny Deol of Gaddar fame, or Akshay Kumar of Singh is King. We buy into it and make weak jokey Punjabi films with singers who can't act etc. It all adds to the problem. But that is all for another thread. Re this one , the focus is simple 1) Create your own local book club 2) Create your own local groups to teach Punjabi properly 3) Or contact Kulwant Dhillon and see where that leads

There is a free online version, but it excludes the English sections ( The printed version of the book has sections written in English on purpose which make sense to the story) The idea was given to me by Tolstoy, as the orginal War and Peace is 75% in Russian but 25% in French, as most Russians also spoke French in the way Punjabis speak English See links https://www.blurb.com/books/5057516 http://www.5abi.com/dharavahak/urra-onkar/01-onkar-dhillon-281211.htm

https://apnaorg.com/books/gurmukhi/samurai/book.php?fldr=book My novel Samurai

https://apnaorg.com/books/gurmukhi/gunda/book.php?fldr=book My novella, Gunda

http://www.5abi.com/kahani/kahani2008/018-kaldar1-roop-070310.htm ਕਲਦਾਰ ਰੂਪ ਢਿੱਲੋਂ http://www.5abi.com/author-photos/roop-dhillon1-80.jpg http://www.5abi.com/kahani/kahani2008/018-kaldar1-200.jpgਸੰਨ 2599 ਸਥਾਨ ਨਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਰਣਜੀਤਪੁਰ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹਰ ਦੋ ਬੰਦਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਕਲਦਾਰ ਸੀ। ਪੁਲਸ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਲਈ ਤਿੰਨ ਕਲਦਾਰੀ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਈ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਕਲਦਾਰ ਸੱਦਦੇ ਨੇ। ਕਈ ਕਲਦਾਸ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਮਸ਼ੀਨ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਭ ਨੌਕਰ ਸਮਝਦੇ। ਆਮ ਮਸ਼ੀਨ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਚੱਲਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਮਕਸਦ ਇੱਕ ਹੀ ਸੀ। ਇਨਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਮੌਜ-ਮਸਤੀਆਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮਾਲਿਕਾਂ ਨੇ ਪੈਸੇ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕਲਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹੁਣ ਓਹ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਬੰਦੇ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਔਖੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਥਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਪੰਜ ਬੰਦੇ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਸਨ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨ ਓਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਹੁਣ ਪੰਜ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਪਈ। ਹਰ ਕੋਈ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਓਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦ ਹੱਲ ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਕੀ ਟਰੈਕਟਰ ਵਰਤਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਸੀ ਕੇ ਉਪਜ ਵਧਣ ਲਗ ਪਈ ਪਰ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਘਟ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ। ਗਰੀਬੀ ਇਹਨਾਂ ਲਈ ਵੱਧ ਗਈ। ਪਰ ਅਮੀਰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਮੀਰ ਹੋਈ ਗਏ। ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਰਸੇ ਰਿਵਾਜ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਮਰੀ ਗਏ। ਮੁਲਕ ਜ਼ਰੂਰ ਵਰਤਮਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕੀ ਸੀ? ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਓਹ ਦਿਨ ਆ ਗਿਆ ਜਦ ਕੰਪਿਊਟਰ ਇਨਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਗਏ। ਇਹ ਨਕਲੀ ਮਾਨਵ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਅਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਅੱਖਾਂ ਸਨ। ਹੱਥ ਪੈਰ ਸਨ। ਪੱਛਮੀ ਲੋਕ ਸਾਨੂੰ ਰੋਬੋਟ ਆਖਦੇ ਸਨ। ਰੋਬੋਟ ਕੀ ਹੈ? ਮਸ਼ੀਨੀ ਮਾਨਵ। ਨਕਲੀ ਬੰਦਾ। ਓਹ ਮਸ਼ੀਨ ਜਿਸ ਕੋਲ ਸੋਚ ਵੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਸਲੀ ਮਤਲਬ ਰੋਬੋਟ ਦਾ ਇਹ ਹੈ ਗੁਲਾਮ । ਬੰਦੇ ਦੀ ਥਾਂ ਅਸੀਂ ਸਖ਼ਤ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਦਮੀਆਂ ਵਾਂਗ ਥੱਕਦੇ ਨਹੀਂ। ਸਾਨੂੰ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਟੱਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਸਾਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਬੰਦਿਆਂ 'ਚ ਸਾਡੇ ਲਈ ਈਰਖਾ ਵੱਧ ਗਈ। ਅਨਪੜ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਗਰੀਬੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਜਦ ਕਈ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਤੱਕਿਆ। ਦੇਸ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਚਰਖੇ ਕੱਤਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਤੀਲੇ ਵਿਚ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਵਧੀ ਗਿਆ। ਉਪਰੋਂ ਉਪਰੋਂ ਅਮੀਰ ਮਾਲਿਕ ਭੰਗੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਇਨਕਲਾਬ ਉੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਅਸੀਂ ਕਲਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰੀ ਗਏ। ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝ ਸੀ ਕੇ ਕੀ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਹੈ? ਨਾਲੇ ਕਿਉਂ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ ਜਦ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੂਹੇ ਖੜ੍ਹਕੇ। ਦਸ ’ਕੁ ਬੰਦੇ ਲੋਈਆਂ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਮਾਰ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਏ। ਸਭ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਕਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੰਡਾਸੇ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦਿਆਂ ਡੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਕਲਦਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ। ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਤਾਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡੇ ਭੱਜ ਤਾਂ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਦਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਗੱਲ ਇੰਝ ਹੈ ਕੇ ਕਲਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਅਸੂਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨੇ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਮੰਤਰ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਅਸੂਲ ਹੈ ਅਸੀਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਾਂਗੇ। ਦੂਜਾ ਅਸੂਲ ਹੈ ਅਸੀਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਾਂਗੇ। ਤੀਜਾ ਅਸੂਲ ਹੈ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰਾਂਗੇ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਕਲਦਾਰ ਪੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਉਂਗਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਯਾਦ ਹੈ? ਪਹਿਲਾ ਇੱਕ ਬਾਂਹ ਲੱਥ ਗਈ। ਪਰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਦੁੱਖ ਲੱਗਦਾ? ਫਿਰ ਦੂਜੀ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਹੱਥ ਜੁਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਬਾਂਹ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਾਹਦੀ ਪੀੜ? ਫਿਰ ਇੱਕ ਅੱਖ ਸੀਸ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਫਿਰ ਸਿਰ ਗਰਦਨ ਉੱਤੋਂ ਡਿੱਗ ਗਿਆ। ਪਰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਾਹਦਾ ਦਰਦ? ਸਾਰਾ ਜਿਸਮ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਕਲਦਾਰ ਡਿੱਗੇ ਪਏ ਸਨ। ਫੈਕਟਰੀ ਰਣ-ਭੂੰਮੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਖ਼ਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਸਭ ਨੇ ਆਪਣਾ ਗੁੱਸਾ ਮਸ਼ੀਨੀ ਮਾਨਵਾਂ ਤੇ ਕੱਢਿਆ। ਇਹ ਲੋਕ ਫਿਰ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਟੁਰ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਹੀਓਂ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਾ ਮੇਰੇ ਟੁੱਕੜਿਆਂ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਜੇ ਕੋਈ ਘੁੰਮ ਕੇ ਦੇਖਦਾ ਵੀ ਤਾਂ ਨਿਗ੍ਹਾ 'ਚ ਅਜੀਬ ਚੀਜ਼ ਦਿੱਸਣੀ ਸੀ। ਇਧਰ ਉਧਰ ਕਈ ਹੱਥ ਮੱਕੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਉੱਥੇ ਬੇਸਰੀਰ ਬਾਂਹਾਂ ਲੱਤਾਂ ਹੁਝਕੇ ਮਾਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਚੁਗਿਰਦੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਚਮਕਦੀ ਅੱਖ ਲੱਭ ਗਈ। ਹੱਥ ਨੇ ਅੱਖ ਚੱਕ ਕੇ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਗੰਢਾਂ ਵਿਚ ਫਸਾ ਕੇ ਨਿਗ੍ਹਾ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਈ। ਫਿਰ ਇਹ ਅੱਖ ਨੇ ਦੂਜਾ ਹੱਥ ਟੋਲਿਆ। ਜਦ ਲੱਭ ਗਿਆ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਗਾਈਡ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਬਾਂਹ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਹੱਥਾਂ ਨੇ ਲੱਤਾਂ ਬਾਂਹਾਂ ਪਿੰਡੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਵੀ ਲੱਭ ਗਈ। ਹੁਣ ਹੱਥ ਸਿਰ ਟੋਲ਼ਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਿਰ ਗਰਦਨ ਉੱਤੇ ਵਾਪਸ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਖਾਂ ਆਪਣੇ ਅੱਖਵਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਕਲਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਫਿਰ ਪੂਰਾ ਬਣਨ ਦੀ। ਜਦ ਮੈਂ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਦਨ ਉੱਤੇ ਇਕੱਲੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ਜਾਂ ਇਕੱਲਾ ਸਿਰ ਸੀ। ਕੁਝ ਕਲਦਾਰ ਹੱਥਾਂ ਉਪਰ ਤੁਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਪਾਸੇ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸੀਨੇ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਸਿਰਫ਼ ਮੈਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਹਰ ਕਲਦਾਰ ਨੂੰ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਹਰ ਕਲਦਾਰ ਦੇ ਬਦਨ 'ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤੋਟ ਸੀ। ਇੱਕ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਭੱਜੀਆਂ ਕਰਕੇ ਲੰਙ ਮਾਰਕੇ ਜਾਂ ਵਿੰਗੇ ਟੇਢੇ ਹੋਕੇ ਤੁਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਰਾਤ ਸਭ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕੇ ਬੰਦਾ ਸਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਅਸੂਲਾਂ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਸੋਚ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਠਾਣੇ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ। ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰ ਬੰਦੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਸਭ ਕਲਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੀਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤਿੰਨ ਹੀ ਅਸੂਲ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਖੁਦ ਹੀ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਕਲਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬੰਦੇ ਟੋਲ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ, ਤਹਿਕੀਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਰ ਫਾਂਸੀ ਨੇ ਮਸ਼ੀਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ? ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਕੈਦ ਦੇਕੇ ਕੀ ਕਰਨਾ? ਮਸ਼ੀਨ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਕਦ ਮਰਨਾ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪਛਤਾਉਣਾ? ਕਲਦਾਰ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਸਜ਼ਾ ਸਹੀ ਹੈ? ਸੱਚ ਹੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਮਸ਼ੀਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕਲਦਾਰ ਕੇ ਕਲਦਾਸ? ਰੋਬੋਟ ਤਾਂ ਜੱਗ ਤੇ ਸਦਾ ਰਹਿਣਗੇ। ਹੁਣ ਸੁਆਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨਾਂ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹੀ? ਦੂਜੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਾਰੇ ਕਲਦਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਕਲਦਾਰ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹਾਂ। ਗਾਹਕ ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਮੇਰੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕੰਮ ਵਿਚ ਕਦੀ ਗਲਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਇੱਦਾਂ ਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਸੁਭਾਉ ਵਿਚ ਸੂਝਵਾਨ ਹਾਂ। ਫਜੂਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਂਦਾ। ਗੱਲ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਗੁਣ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗਾਹਕ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਬੈਠਕ ਦੀ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਟਿਕਿਆ ਸੀ। ਸਿਰ ਉਸਦਾ ਸੋਫ਼ੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਸੋਫ਼ੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਟੀਵੀ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬੁੜਬੁੜ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮਹਿੰਗਾ ਟੀਵੀ ਸੀ। ਇੱਦਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਬਚ ਕੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇੱਦਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਰ ਰਾਤ ਟੀਵੀ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਗੇੜ ਸੀ ਕਿ ਮਕਾਨ ਅੰਦਰ ਕੈਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆਦਮੀ ਹਾਲੇ ਜਿਉਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਹ ਮਸਾਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਗਿੱਲੇ ਝੱਗੇ ਉੱਤੇ ਫੇਰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕੱਪੜੇ ਉੱਪਰ ਲਾਲ ਲਾਲ ਖੂਨ ਦਾ ਦਾਗ਼ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਵਾਲ ਧੌਲ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸੁਆਹ ਰੰਗੇ ਸਨ। ਢਿੱਡ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਮੋਟਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕਾਲੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਛਾਈਆਂ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਰਾਤਾਂ ਕਲੱਬਾਂ ਵਿਚ ਬੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਘੁਸਰ ਮੁਸਰ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਮੈਥੋਂ ਖੈਰ ਮੰਗੀ, -ਮਿਹਰ ਕਰ ਪਰ ਮੈਂ ਮਿਹਰਬਾਨ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮਗਨ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਬੇਚੈਨੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਫਿਰ ਘਾਇਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਛਾਤੀ ਫੇਰ ਚੋਭ ਦਿੱਤੀ। ਦੋ ਹੋਰ ਖੋਭੇ ਮਾਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝ ਪੈ ਗਈ ਕਿ ਚੁੱਪ ਰਵਾਂ। ਠੋਡੀ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਲਮਕ ਗਈ। ਸਿਰ ਫਰਸ਼ ਵੱਲ ਢਹਿ ਗਿਆ। ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਹੂੰਗਾਂ ਨਿਕਲੀਆਂ। ਗਾਹਕ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ਬੇਤਰਸ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਸਾਡਾ ਸੌਦਾ ਸੀ। ਮੌਤ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਚੇਤਾਵਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗਾਹਕ ਲਈ ਬਦਲਾ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਦਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸਾਂ। ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਇੱਦਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਣਾ ਜਦ ਕਿ ਕਲਦਾਰ ਲਾਇਕ ਸੀ ਨਾਲੇ ਕਠੋਰ ਵੀ? ਕਲਦਾਰ ਲਈ ਤਿੰਨ ਨਿਯਮ ਸਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ' ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਜੱਲਾਦ ਹੋਣ ਦਾ ਸੀ। ਇਨਸਾਨ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਤਾਮੀਲ ਬੇਚੈਨੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦਿਲ ਕਿੱਥੇ ਸੀ? ਮੈਂ ਕੰਮ ਮਾਣ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਮਜ਼ਾ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ। ਉਫ਼! ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਹੀ ਪਾਸੇ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਕਿੱਥੇ ਸੀ? ਮੇਰਾ ਬਦਨ ਲੋਹੇ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਕਰਕੇ ਦਸਤਾਨਿਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਲੱਗਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕੀਹਨੇ ਕੀਤਾ? ਮੈਂ ਦਰੀ ਉੱਤੇ ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਖੂਨ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਤੁਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਗ਼ੁਸਲਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਲੁਕਿਆ ਸੀ। ਜਦ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦ ਉਹਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਈ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਚੋਭੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਗਲਤ ਵਹਿਮ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਹੁੰਦਾ ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਡਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਪਰ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦਾ ਉਸਤੋਂ ਡਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਸਲਾਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਂਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਦੈਂਤ ਝਾੜੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਲੁਕਦੇ। ਮੁਸਕਾਨ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕਦੇ ਹਨ। ਵੈਰੀ ਅੱਗੋਂ ਹੀ ਮਾਰਨ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਲੀਰ ਨਾਲ ਪੂੰਝੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨੋਕਾਂ ਪਿੱਛੇ ਚਾਕੂ ਲੁਕੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਹਾਲੇ ਮਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੁੱਲ੍ਹ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਹੋਠਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੰਜ ਲੱਗੇ ਜਿੱਦਾਂ ਕਿਸੇ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਪਿੰਡਾ ਤੜਫਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਪੇਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਇਧਰ ਉਧਰ ਤੁਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਇੱਦਾਂ ਲੱਗੇ ਜਿੱਦਾਂ ਕੋਈ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਬੋਤਲਾਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਇੱਥੇ ਆਏ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਆਂਢੀ ਗੁਆਂਢੀ ਵੀ ਆਇਆ ਹੋਵੇ। ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਘੁੰਮਕੇ ਆਖਿਆ ਕੀ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏ? - । ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਸਸਤਾ ਸਟੀਰੀਓ ਸੀ ਅਤੇ ਦਸ ਕੁ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮੈਮਰੀ ਕਾਰਡ-ਡੰਡੀਆਂ। ਮੈਂ ਸਟੀਰੀਓ ਵਿਚ ਇੱਕ ਡੰਡੀ ਪਾਕੇ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿਣ ਦੀ ਪਰ ਮੈਂ ਆਖਿਆ ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ!- ਮੈਂ ਅਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਗਾਣੇ ਦਾ ਨਾਂ “ਪਿਆਰ ਕਰ ਲੈ” ਸੀ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਦੇ ਮੇਜ਼ ਕੁਰਸੀਆਂ, ਸੋਫ਼ੇ ਤੋਂ ਗੱਦੀਆਂ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮਾਰੀਆਂ। ਪੁਲਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਚੋਰ ਨੇ ਡਾਕਾ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਉਹਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸੱਕਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਰਾਗ ਦੀ ਸੁਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਜਦ ਮੈਂ ਖਿਲਾਰਾ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ ਉਹਨੂੰ ਖੜਕਾ ਸੁਣਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਰੀ ਵੱਲ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਦਰੀ ਦਾ ਰੰਗ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਦਾਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿੱਦਾਂ ਦੁੱਧ ਜਾਂ ਚਾਹ ਕਿਸੇ ਨੇ ਡੋਲ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ। ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਹੂ ਲਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਦਾਗ਼ ਇੱਦਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੁੱਧ? ਇਸ ਸੋਚ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਫਰਿੱਜ ਵੱਲ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਖੋਲ੍ਹਕੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਰਸੋਈ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਸਿੰਕ ਵੱਲ ਸਿੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਆਂਡੇ, ਦੁੱਧ, ਸ਼ਰਾਬ, ਟਮਾਟਰ, ਮੱਖਣ, ਖੀਰਿਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਦਾਂ ਲੱਗੇ ਜਿੱਦਾਂ ਫਰਸ਼ ਤੇ ਖਿਚੜੀ ਡੁਲਹੀ ਸੀ। ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਬਾਕੀ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਜਾਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇਖਿਆ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਚੋਰ-ਜਿੰਦਾ ਭੰਨ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦਾ ਨਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਬੰਦ ਕਰਕੇ (ਬੂਹੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਖ਼ਰਾਬ ਸੀ। ਲੰਘਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ।) ਖੜਕਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਘਰ ਦੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਜਾਕੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਭੂੰਝੇ ਸਿੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਜਾਕੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੁੱਖ ਚਿੱਟਾ ਚਿੱਟਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਈ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹਦਾ ਹਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਸੀ। - ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ਯਾਰ। ਤਕਰੀਬਨ ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਪਰ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਵੀ ਓਹੀ ਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦ ਅਲਮਾਰੀ ਖੋਲ੍ਹੀ, ਫੋਲਾ ਫਾਲੀ ਕੀਤੀ ਮੈਨੂੰ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਪੁਲੰਦਾ ਲੱਭ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਗਾਹਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਲਸ ਨੇ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਲੈਣੇ ਸੀ। ਉਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪ ਸਮਝ ਕੇ ਖੁਦ ਰੱਖ ਲਏ। ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਬਹੁਤ ਨੀਚ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਰਸਾਲੇ ਖਿੱਲਰੇ ਸਨ। ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਵਿਸਕੀ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਸਨ। ਮੈਲ਼ੇ ਕਪੜੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਪਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਅਲਮਾਰੀ ਉਪਰ ਰੇਡੀਓ ਟਿਕਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਕਲਾ-ਚਿੱਤਰ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਟੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਦਿਸਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦਵਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਰੇਡੀਓ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿਚ ਘਬਰਾਹਟ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਦੁਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਮੁਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ੇ ਉਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਫਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਸੂਸੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਮੌਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਦੋਸ਼ੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਤੋਂ ਲੁਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਭਾਵੇਂ ਸਰਕਾਰ ਸ਼ਰਨ ਕੋਈ ਗੁਪਤ ਥਾਂ ਵਿਚ ਦੇ ਦੇਂਵੇ, ਪਰ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਦੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੁਖ਼ਬਰ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਲਵੇ, ਚਿਹਰਾ ਬਦਲ ਲਵੇ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਟੱਬਰ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਿਵੇਂ ਜੀਵੇ? ਆਪਣੇ ਖਾਸ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਫਿਰ ਕਦੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਨਿਆਣਿਆਂ ਨੂੰ ਛੋਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਸਿਰਫ਼ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਕਾਤਲ ਤੋਂ। ਆਦਮੀ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਲਦਾਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਲਦਾਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਤਲ? ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਕਾਲੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਪਈ ਸੀ। ਹਾਂ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਕਾਲਾ ਸੀ। ਹੈ ਵੀ ਕਾਲਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਕੌਣ ਇਸ ਹਾਲ ਵਿਚ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਇੱਦਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਪਈ। ਭਾਵੇਂ ਮੁਖ਼ਬਰ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁਣ ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੂਚਕ ਲੱਭ ਜਾਂਦਾ। ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਕੌਣ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਵਾਅਦੇ ਨਾਲ ਫਸਾ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਜਸੂਸ ਬਣਾ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਝੂਠ ਬੋਲ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰੋ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਨਰਮ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਦੰਡ ਘੱਟ ਜਾਊਗਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਟੱਬਰ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਾਂਗੇ ਪਰ ਜਿਊਰੀ ਨੇ ਤਾਂ ਸੋਚਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਿਆਨ ਤੇ ਕੀ ਭਰੋਸਾ ਏ? ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਤਾਂ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੁਖ਼ਬਰ ਲਈ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਨਹੀਂ। ਕਾਲੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ। ਮੈਂ ਥੱਲੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਲਾਸ਼ ਉਪਰ ਝੁਕ ਕੇ ਘੋਖਿਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਤਕ ਜਿਸਮ ਠੰਡਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਏ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਭੰਨ ਦਿੱਤਾ। ਕੋਈ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਲੱਭ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਹੱਥ ਮਲਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੋ ਹੋ ਗਿਆ ਸੋ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬਾਰੀ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਜਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ। ਬੱਦਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਧੁੱਪ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਨਿੱਘੀਆਂ ਨਿੱਘੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸੁੱਟੀਆਂ। ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਕੀ ਗਲਤੀ? ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਦਾਂ ਦਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਨਸਾਨ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਤੇ ਭੇਜਦੇ ਸਨ। ਆਮ ਕਲਦਾਰ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਰੱਖਸ਼ਾ ਕਰਦਾ। ਪਰ ਮੈਂ ਅਲੱਗ ਸਾਂ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਜਿਹੜਾ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ। ਖੂਨ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਜ਼ਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਲਹੂ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕ ਕਿੱਦਾਂ ਦੀ ਹੈ? ਮੈਂ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਕਲਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ। ਪਰ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਕ ਸੁੰਘਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਫਿਰ ਚੈਕ ਕੀਤਾ। ਅਦਾਲਤੀ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਉੱਘ ਸੁੱਘ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਥਹੁ ਛੱਡਦੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਉਪਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਘਰ ਦਾ ਇੱਦਾਂ ਦਾ ਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਦੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁਟ ਮਾਰ ਦਾ ਕੇਸ ਲੱਗਣਾ। ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਕਾਤਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਫੜ੍ਹ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਮ ਬੰਦੇ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ। ਆਮ ਕਲਦਾਰ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ। ਨਾਲੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਕਲਦਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤਾ ਹੈ? ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਤਾਂ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹੈ। ਅਸਲੀ ਕਾਤਲ ਫਿਲਮੀ ਕਾਤਲ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਦਿੱਸ ਜਾਂਦੇ। ਫਿਰ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ? ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਦਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਢੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਉਫ਼! ਮੈਂ ਫਿਰ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਤੁਰ ਪਿਆ! ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਸੁਧਾਰਿਆ। ਬੈਠਕ ਦੇ ਬੂਹੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਰੁਕ ਕੇ ਕਿਹਾ ਅੱਛਾ ਕਾਲਿਆ ਮੈਂ ਹੁਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਫਿਰ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਅਪਰਾਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਵਕਤ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਐ। ਗੁਨਾਹ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੋਂ ਤੁਰਦਾ ਬੰਦਾ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਲਦਾਰ ਵੀ ਪਛਾਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਵਾੜ ਪਿੱਛੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੁਕਿਆ ਸਾਂ। ਉਹ ਵਾੜ ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਲੇ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਸਮਝਿਆ। ਉਹ ਵਾੜ ਜਿਹੜੀ ਕਾਲੇ ਲਈ ਸੁੱਖ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਣਚਾਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਓਹਲੇ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਸੜਕ ਦੀ ਪਟੜੀ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਠਹਿਰਿਆ ਨਹੀਂ। ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦ ਮੋੜ ਲੰਘਿਆ ਇੱਕ ਦਮ ਆਪਣੀ ਉਡਣ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬਹਿਕੇ ਇੰਜਣ ਚਾਲੂ ਕਰਕੇ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰੀ। ਆਥਣ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਉਸ ਹੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਾਪਸ ਗਿਆ। ਥਾਂ ਸੁੰਨੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਮਕਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਉਡਣ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਪਾਰਕ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਆਂਢੀਆਂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਖਮੋਸ਼ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਬਾਹਰ ਗਏ ਹੋਣ, ਵੈਸੇ ਵੀ ਐਸੇ ਗੁਆਂਢੀ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਐਤਕੀਂ ਮੈਂ ਰੇਸ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇੰਜਣ ਚਿੰਘਾੜ ਪਿਆ। ਗੱਡੀ ਦਾ ਬੂਹਾ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣੀ ਬੰਦ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਬਦਨ ਉੱਤੇ ਵਰਦੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਉਪਰ ਪਤਲੂਨ। ਹਾਂ ਕਲਦਾਰ ਨੂੰ ਕਪੜਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਬੇਤੁਕੇ ਲੱਗਦੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਨਿਯਮਾਵਲੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਚੱਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਨਾਲੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਵੀ ਹੋਵੇ ਹੁਣ ਕਿਵੇਂ ਪਛਾਣਦਾ? ਗਵਾਹ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਕਪੜਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੁਜਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਘੱਟ। ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਮੈਂ ਨੰਗਾ ਮਸ਼ੀਨੀ ਮਾਨਵ ਸਾਂ। ਹੁਣ ਕਪੜਿਆਂ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹਤਿਆਰੇ ਨਕਲੀ ਮੁੱਛਾਂ ਅਤੇ ਰੰਗੇ ਵਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦੇ। ਆਮ ਕਪੜੇ ਹੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਾਥ ਉੱਤੇ ਤੁਰਕੇ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਗਈ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਦਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਟੁੱਟੇ ਫੁੱਟੇ ਬੂਹੇ ਦੀ ਵੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਸੀ। ਜਦ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਖਲੋਇਆ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਦੋ ਆਦਮੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਆਏ। ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਵਰਦੀ ਵਿਚ ਸੀ। ਇੱਕ ਕਲਦਾਰ ਵੀ ਇੱਦਾਂ ਹੀ ਸਜਾਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੋਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਫਿਰ ਘਰ ਵਿਚ ਵੜ ਗਿਆ। ਟੈਲੀਫੋਨ ਹਾਲੇ ਵੀ ਦਰੀ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਲਾਸ਼ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਛੱਡ ਕੇ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਾਲੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਥੈਲਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤੁਹਾਡਾ ਮੀਟਰ ਚੈਕ ਕਰਨ ਆਇਆਂ ਮੈਂ ਓਦੋਂ ਵੀ ਵਰਦੀ ਪਾਈ ਸੀ ਪਰ ਮੀਟਰ ਵਾਲੇ ਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਤੜਕੇ ਵੇਖਕੇ ਓਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀ। ਆਮ ਸੂਝ, ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਏ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੀਟਰ ਵਾਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਖੜਕਾਊਗਾ। ਨਾਲੇ ਕਾਲਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵਰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਲੁਕਿਆ ਸੀ! ਉਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਲਿਜਾਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਆਖਿਆ ਤੁਹਾਡਾ ਗ਼ੁਸਲਖ਼ਾਨਾ ਵਰਤ ਸਕਦਾ ? ਹੋਰ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਲਦਾਰ ਤਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਸ਼ੱਕ ਉਸਨੂੰ ਪਈ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਜਾਣ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਮੀਟਰ ਵਾਲੇ ਦੀ ਵਰਦੀ ਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। -ਮੀਟਰ ਨਹੀਂ ਚੈੱਕ ਕਰਨਾ ? - । - ਆਹੋ । ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਮੈਂ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿੱਚੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਉਹਨੇ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਬੈਗ ਵਿਚ ਕੀ ਹੈ। ਕੀ ਪਤਾ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਥੈਲੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਵੀ। ਉਫ਼! ਫਿਰ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੋ ਕਲਦਾਰ ਸਨ। ਦੋਨੇਂ ਲਾਸ਼ ਉਪਰ ਝੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹੋਰ ਕਲਦਾਰ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਰਸੋਈ ਅਤੇ ਪੌੜੀਆਂ ਉਪਰ ਹੇਠਾਂ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਬਹੁਤਾ ਬੋਲਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਤੁਸੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇੱਕ ਕਤਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਬੁੜਬੁੜ ਕਿਸਨੇ ਕਰਨੀ ਐ? ਝੁਕੇ ਹੋਇਆਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਕਲਦਾਰ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੁਨਾਹ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਬੋਤਲਾਂ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਡੁੱਲੀਆਂ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਸਨ। ਗੱਦੀਆਂ ਵੀ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਸੁੱਟੀਆਂ ਸਨ। ਦਰੀ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਸੀ। -ਇਥੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ? ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਫਜ਼ੂਲ ਸੁਆਲ ਸੀ। -ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਲੇ ਦਾ ਬੈਂਡ ਵਜਾ ਦਿੱਤਾ-। ਮੈਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਗੁਪਤਚਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਤੀਜੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਸੱਦੋ। ਮੈਂ ਰਣਜੀਤਪੁਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁਪਤਚਰ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਹਿਕਮੇ 'ਚ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਕਲਦਾਰ ਅਫਸਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਲਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਪਰ ਬਿੱਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨੰਬਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਮਝ ਲੋ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦਾ ਨੰਬਰ ਨਾਂ ਵਾਂਗ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਕਲਦਾਰ ਦਾ ਨੰਬਰ 1984 ਸੀ। ਪਰ ਪੁਲਿਸੀਆਂ ਨੇ 1984 ਨੂੰ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਭ ਉਹਨੂੰ ਭਵਨ ਸੱਦ ਦੇ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਜਿੰਨੇ ਕਲਦਾਰ ਥਾਣੇ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਸਭ ਨੂੰ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਭਵਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕ ਸੀ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫਤਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਲੇ (ਸਾਡੇ ਮਹਿਕਮੇ ਲਈ ਮੁਖ਼ਬਰ ਸੀ) ਦੇ ਘਰ ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਲੱਭੀ ਸੀ। ਦੇਖਣ 'ਚ ਤਾਂ ਚੋਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਦਿੱਸਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਲੇ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਲਿਆ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਗੁਨਾਹ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਭਵਨ ਵੀ ਆਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਬਾਅਦ 'ਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਲਾਕੇ 'ਚ ਭਵਨ ਸੀ, ਤੇ ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਓਨੇ ਸੁਣਿਆ ਕਾਲੇ ਦੇ ਘਰ ਕੁਝ ਗੜਬੜ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਤਲ ਹੋਏ ਸੀ; ਹਰੇਕ ਵਾਰੀ ਭਵਨ ਗੁਨਾਹ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਨੇੜੇ ਘੁੰਮਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ। ਸਬੂਤ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਸਹਿਜ ਗਿਆਨ, ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਦੱਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਨਮਕ ਹਰਾਮ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਰਾਦਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਉਸਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਦਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗਲਾਸੀ ਵੱਲ ਤੱਕਦਾ ਸੀ ਜਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਵਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਪਾਈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਇਤਲਾਹ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਦੇ ਹੋ, ਸਮਝੋ ਮੈਂ ਤਾਂ ਰੱਬ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਖ਼ਤ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਝੱਗੇ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਾਲੀ ਜੇਬ 'ਚ ਰੱਖਦਾ ਸਾਂ। ਇਸ ਖ਼ਤ 'ਚ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਹਾਲ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਗਲਾਸੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ… ਜਿਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਭਵਨ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਥਾਣੇ 'ਚ ਬੈਠਾ ਹਰਾ-ਜਲ ਗਲਾਸੀ 'ਚੋਂ ਪੀਂਦਾ ਸੀ। ਹਰਾ-ਜਲ ਇੱਕ ਰਸ ਜਿਸ ਸਾਡਿਆਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ 'ਚ ਘੜਦੇ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਤਾਂ ਇਸ ਸਦੀ 'ਚ ਬਹੁਤ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਜਨਤਾ ਵੱਧਦੀ ਗਈ, ਅਨਾਜ ਘੱਟਦਾ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ 'ਚ ਵਸਦੇ ਸੀ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਮਾਜ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਫ਼ੇ ਪੰਨਿਆਂ 'ਚ ਗੁੰਮ ਗਿਆ। ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਲਈ ਲਾਲ-ਟਿੱਕੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਖਾਣ ਲਈ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਥਾਂ ਹਰੀ-ਟਿੱਕੀ ਨੂੰ ਉਪਜ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਧਾਣੀ ਦਾ ਵੀ ਘਾਟਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਪੀਣ ਲਈ ਲਾਲ ਅਤੇ ਹਰੇ ਜਲ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਪੀਂਦਾ ਸੀ, ਹਰੀ-ਟਿੱਕੀ ਤੋਂ ਬਣਾਕੇ। ਗਲਾਸੀ 'ਚ ਇਹ ਹੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦ ਵੀ ਪੀਂਦਾ ਸੀ, ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਦਾ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਓਹ ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਜਿਸ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦੇ ਦੇ ਵੇਲੇ ਲੋਕ ਖਾ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਖਾਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਉਜੱਡ ਡਿੰ੍ਰਕ ਦੇ ਸੁਆਦ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਪਰੇ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਭਵਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇੱਦਾਂ ਨਿਸ਼ਚਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਕੰਪਿਊਟਰ 'ਚ ਚੈਕ ਕੀਤਾ ਉਸ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਕਦ ਮੁੱਕਦੀ ਸੀ। ਦਸ ਵਜੇ ਦਾ ਟਾਈਮ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ। ਠੀਕ ਏ। ਮੈਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਉਡੱਣ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਭਵਨ ਦੀ ਗੱਡੀ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕਾ ਕੇ ਮਗਰ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਬਾਰੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਸਾਡੇ ਆਧੁਨਿਕ ਨਗਰ ਵੱਲ ਤਾੜਿਆ। ਬਿਜਲੀ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਾਂਗ ਬੇਟਾਇਰ ਗੱਡੀਆਂ ਉੱਡ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਤੇ ਰੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਸਦਾ। ਕਿਤੇ ਅਸਲੀ ਪੰਛੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਸਦਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਕੰਕਰੀਟ ਕੱਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਜੰਗਲ ਸੀ। ਕਿਥੇ ਬੈਠਾ ਹਲ ਰੋਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੁਝ ਵਾਹਣ ਲਈ ਰਿਹਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਗ਼ੁੱਸੇ ਵਿਚ ਅੱਧਾ ਭਰਿਆ ਗਲਾਸ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਭਵਨ ਦੀ ਗੱਡੀ ਹਨੇਰੇ 'ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਮਕ ਦੇ ਤਾਰਿਆਂ (ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚ ਉੱਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਸਨ) 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਮਗਰ ਚੱਲੇ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬਹੁਤਾ ਨੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਲਿਆ, ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਕਾਰਜ ਮੁੱਕ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਪਲੈਨ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਫਿਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਦੋ ਕੁ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚਾਰ ਗੱਡੀਆਂ ਸਨ। ਹਾਰ ਕੇ ਰਣਜੀਤਪੁਰ ਦੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਹੁੰਚੇ ਗਏ ਸੀ। ਇਥੇ ਮੈਨੂੰ ਬੱਚ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਲੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਰਿਸਕ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਿਸੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਅੱਧੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪਰੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਗੱਡੀ ਨਾਲ ਚੁੰਮੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਦੁਅੱਖੀ ਦੂਰਬੀਨ 'ਚੋਂ ਭਵਨ ਸਾਫ਼ ਦਿੱਸਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਬੂਹੇ 'ਚੋਂ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਦੂਰਬੀਨ ਨਾਲ ਮੈਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ। -ਨੰਬਰ ਵੰਨ ਟਿੱਕੀ ਫੱਟੇ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਇਥੇ ਤਾਂ ਹਰੀਆਂ ਅਤੇ ਲਾਲ ਟਿੱਕੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੂਰਬੀਨ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਨੰਬਰ ਵੰਨ ਟਿੱਕੀ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਭਵਨ ਤਾਂ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਵੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨਾਲ ਦੋ ਰਾਖੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸੀ। ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਖਲੋਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਲਦਾਰ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਾੜ ਘੁੰਮ ਕੇ ਲੁਕਿਆ ਥਾਂ ਲੱਭਣਾ ਪਿਆ। ਇਥੇ ਮੈਂ ਵਾੜ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰ ਕੇ ਬਾਂਹ ਲੱਤ ਲੰਘਾ ਕੇ ਵੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਹੱਥ ਪੈਰ ਪਾਕੇ ਵਾੜ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੁੱਤੇ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਤੁਰ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਬਾਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਫੜ੍ਹ ਲਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇਖਿਆ। ਹਾਲੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਕੰਧ ਨਾਲ ਘੜੀਸ ਕੇ ਬਾਰੀ ਥੱਲੇ ਟਿੱਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੜ ਗਿਆ। ਭੰਡਾਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅੱਗੇ ਗਿਆ। ਪੁਲਸ ਦਾ ਅਫਸਰ ਮੈਂ ਭਾਵੇਂ ਹੋਵਾਂਗਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੇ ਮੁਖ਼ਤਾਰਨਾਮਾ ਵਾਰੰਟ ਅੰਦਰ ਵੜਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਮੈਂ ਤਾਂ ਚੋਰ ਸਾਂ। ਭੰਡਾਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅੰਦਰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਥੜ੍ਹੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਹੇਠਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਿੱਸ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਭਵਨ ਵੀ ਤੁਰਦਾ ਦਿੱਸ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਪਰਲੇ ਥੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਰਿਹਾ। ਕੁੱਬਾ ਹੋ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਢੋਣ ਵਾਲੀ ਵੱਦਰੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਫੜ੍ਹ ਲਈ। ਉਹਦੇ ਉਪਰ ਲਾਲ ਟਿੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਜੇ ਮੈਂ ਵੱਧਰੀ ਦੇ ਪੰਧ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜਾਵਾ, ਮੈਨੂੰ ਦਿਸ ਜਾਵੇਗਾ ਲਾਲ ਟਿੱਕੀ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਭਵਨ ਤਾਂ ਇਥੇ ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਭੇਤ ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕੱਢ ਲਵੇਗਾ। ਮੇਰੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਾਲ-ਟਿੱਕੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੱਲ ਲੈ ਗਈ। ਉਪਰ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਕਲਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦਿਸਦੇ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬੇਕਾਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਅੱਗ ਲਾਣੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਮਾਨਵਾਂ ਨੇ ਸਭ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ! ਝੱਟ ਮੈਂ ਸਰੋਤ ਵੱਲ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਮ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਾਲ ਟਿੱਕੀ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਮਾਸ ਦੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਸੰਸਾਰ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਖਾਲੀ ਸੀ। ਕੋਈ ਭੇਡ, ਗਾਂ ਜਾਂ ਸੂਰ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਖਾਂ ਲਏ। ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਲਦਾਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕਤਲਾਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਲਦਾਰ-ਕਸਾਈ ਪਿੰਡਿਆਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ! ਮੈਨੂੰ ਉਲਟੀ ਆ ਗਈ ਸੀ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੁੱਝੀ ਨਹੀਂ। ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਸਾਹ ਭਰੇ। ਇਹ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਭਵਨ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਕੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹੋਰ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਈ! ਹੁਣ ਕੀ ਕਰੇਗਾ? ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਕਲਦਾਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਲੋਥ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਚ ਟੋਕਾ ਮਾਰਿਆ। ਮੇਰਾ ਜੀ ਕੀਤਾ ਉਸਨੂੰ ਭੰਨ ਦੇਵਾਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਾਹ ਭਰ ਕੇ ਹੋਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ ਵੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤਾ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਉਸਨੂੰ ਲੱਭਣ ਵਿਚ। ਬਾਰੀ 'ਚੋਂ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਦਿੱਸਦਾ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਰਾਖੇ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸੀ। ਜਦ ਲੰਘ ਗਏ, ਮੈਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਚਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਤੇਜ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਜਦ ਮੈਨੂੰ ਮੀਟ ਮਾਸ ਅਤੇ ਲਾਲ ਟਿੱਕੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲ ਪਏ, ਇੱਕ ਡਿਸਕ ਉੱਤੇ ਕਾਪੀ ਕਰ ਕੇ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਲਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਭਵਨ ਨੂੰ ਟੋਲ਼ਨ ਗਿਆ। ਉਹ ਦਿਸਿਆ ਨਹੀਂ। ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਮੈਥੋਂ ਛੁੱਟ ਕੋਈ ਇਨਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀਗਾ। ਰਾਖੇ ਵੀ ਰੋਬੋਟ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਸਾਲੇ ਕਲਦਾਰ ਸਨ। ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਦੋ ਇਨਸਾਨ ਹੀ ਰਾਖੇ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਸਭ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੋਣ ਇਸ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਪਰ ਪੜਤਾਲ ਕਰਾਏਗਾ ਅਤੇ ਜਰੂਰ ਓਹ ਸਾਲੇ ਭਵਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰੇਗਾ। ਪਰ ਕਿਸ ਦੋਸ਼ੀ, ਕਿਸ ਚਾਰਜ 'ਤੇ ਕੈਦ ਕਰੇਗਾ? ਡਿਸਕ ਵੀ ਘਰ ਜਾਕੇ ਪਰਖ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਜਰੂਰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ। ਓਹ ਲਾਸ਼ਾਂ ਕਿਸ ਦੀਆਂ ਸਨ? ਕੋਈ ਆਵਾਰਾ, ਕੋਈ ਸੈਲਾਨੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਚੱਕ ਲਿਆ? ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਕੇ ਕੋਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਜਾਂ ਪੇਂਡੂਆਂ ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਕੱਢ ਕੇ ਇਥੇ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ? ਸਭ ਘਰ ਜਾਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ। ਇੱਦਾਂ ਸੋਚਦਾ ਓਥੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਘਰ ਚੱਲੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਡਿਸਕ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਸ ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਭਵਨ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਬੂਤ ਸੀ। ਭਵਨ ਰੋਬੋਟ ਕਰ ਕੇ ਤਕੜਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੋ ਕਲਦਾਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਬੰਦੇ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਇੱਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਮਨ ਵਿਚੋਂਲੰਘ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਰਾਤ ਜਦ ਭਵਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ ਦਾ ਦਰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾਂ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੋ ਕਲਦਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦੇ। ਓਨੇ ਨੱਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਨਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ। ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ। - ਕੀ ਗੱਲ ਦਰਸ਼ਨ। ਇੰਨੇ ਪੁਲਸੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ? ਮੈਥੋਂ ਡਰਦਾ ਕਰ ਕੇ?- - ਨਹੀਂ ਭਵਨ। ਤੇਰੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਕਮਲਾਪਨ ਹੈ - ਸਿੰਗ ਮਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਤੂੰ ਡਰਦਾ ਹੀ ਹੈ।ਫਿਰ ਦੋਸ਼ ਕੀ ਹੈ?- - ਕਾਲੀਏ ਦਾ ਕਤਲ। ਨਾਲੇ ਨੰਬਰ ਵੰਨ ਟਿੱਕੀ ਕੋਈ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਹਨ। ਲੱਗਦਾ ਕਾਲਾ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਤੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਉਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਤੈਥੋਂ ਮਾਲਕ ਨੇ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਭ ਸਬੂਤ ਡਿਸਕ 'ਚ ਭਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲੋ। - ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ। ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੇਰੀ ਮੈਮਰੀ ਨੂੰ ਵਾਇਪ ਕਰੋਗੇ। ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਰੱਦ ਕਰ ਦੇਵੋਗੇ। ਮੈਂ ਤੱ ਤੇਰੇ ਮਰਨ ਬਾਅਦ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜੀਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ? ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਤੇਜ ਤਿੱਖਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਵਾਰੰਟ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਭਵਨ ਦੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਮਿਟਾ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ। ਨੰਬਰ ਵੰਨ ਟਿੱਕੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਖਰੀਦ ਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸਮਝ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਹੁਣ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਓਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੇਰਾ ਜੀਣਾ ਹਰਾਮ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੈਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਮਾਰ ਵੀ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਫੈਸਲਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਕਿ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਡਿਸਕ ਦੀ ਕਾਪੀ ਹਾਲੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਕਾਪੀ ਗਵਾਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯਕੀਨ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਓਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ , ਇੱਕ ਖ਼ਾਲੀ ਅਣਵਰਤਿਆ ਢਾਬੇ 'ਚ ਮੀਟਿੰਗ ਲਈ ਬੁਲਾ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਪੰਦ੍ਹਰਾ ਹੀ ਬੰਦੇ ਸਨ। - ਫਿਰ ਹੁਣ ਕਰਨਾ ਕੀ ਏ?- ਇੱਕ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਲੇ ਇੱਕ ਲੈਪ-ਟਾਪ ਸੀ। ਮੈਂ ਡਿਸਕ ਉਹਦੇ 'ਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੀਆਂ ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸਾਰੇ ਜਿੱਦਾਂ ਇੱਕ ਦਮ ਗੂੰਗੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਓਦਾਂ ਖਮੋਸ਼ੀ 'ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਖਲੋਤੇ ਰਹਿ ਗਏ। - ਮੈਨੂੰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ - ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਹਿ ਕੇ ਸਭ ਦੀ ਖਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ। - ਗੱਲ ਸੌਖੀ ਏ ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, - ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਂਗ ਅੱਗੇ ਚੱਲੇ ਗਿਆ। ਪਰ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਲਈ ਜਿੱਦਾਂ ਪਰਜੀਵੀ ਕੋਈ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਤੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਚੋੜ ਦੇਂਦਾ, ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੇ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਬਾਲਣ, ਸਾਰੇ ਸਰੋਤੇ ਸਾਧਨ ਚੂਸ ਕੇ ਵਰਤ ਲਏ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਪਰਜੀਵੀ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਧਰਤੀ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਉੱਗਦਾ ਸੀ। ਜਮੀਨ 'ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਥਾਂ ਕਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਕੋਲੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ 'ਚ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਹੜ੍ਹ ਸਹਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਢਿੱਡ ਭਰਨੇ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸ ਖਾਣਾ ਪਿਆ; ਭਾਵੇਂ ਗਾਊ ਦਾ, ਸੂਰ ਦਾ ਜਾਂ ਕੁੱਤੇ ਦਾ। ਹਾਰ ਕੇ ਸ਼ੇਰ ਤਕ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਮਹਿਨਤ ਨਾਲ ਟੀਵੀ ਗੱਡੀ ਖੁਲ੍ਹੇ ਮਕਾਨ ਮਿਲ ਗਏ। ਪਰ ਜਨਤਾ ਵੱਧ ਸੀ, ਖਾਣਾ ਘੱਟ। ਨੰਬਰ ਵੰਨ ਟਿੱਕੀ ਵਰਗਿਆਂ ਨੇ ਲਾਲ 'ਤੇ ਹਰੀਆਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸਭ ਇਸ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਲਦਾਰ ਸਾਡੇ ਲਈ, ਸਾਡੇ ਥਾਂ ਕੰਮ ਕਰੀ ਗਏ। ਇਨਸਾਨ ਨਿੱਤ ਨਿੱਤ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਧਦਾ ਗਿਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਬਾਹਰਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੇ ਜਾਂ ਭੀੜ ਕਰਕੇ ਅੰਦਰ ਨਾ ਵੜ ਸੱਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਹਲ ਵਾਉਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਮਿੱਟੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਫਿਰ ਇਸ ਕਾਰਜ ਹੁਣ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਕੰਪਿਊਟਰ ਕਰਦੇ? ਹੁਣ ਕਿਸਾਨ ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਵੇਗੇ? ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਲੇ ਪੈਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰੇਕ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜੇਹੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਵਸਦਾ; ਹਜ਼ਾਰ ਗੁੰਣੇ ਬੰਦੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤਦਾ? ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਸਭ ਚੇਤਾ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਨੇ ਦੱਸਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ, ਓਹ ਪੇਂਡੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਲਾਲ-ਟਿੱਕੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਰਹਣਿ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਢਿੱਡ ਭਰ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਰੱਖਦੇ ਹਨ! ਲੋਕ ਬੇਕਸੂਰ ਆਦਮ ਖੋਰ ਬਣ ਗਏ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਏ?- - ਇਨਕਲਾਬ!- - ਜਿੰਦਾਬਾਦ!- - ਦੋਸਤੋ ਗੰਡਾਸੇ ਚੁੱਕੋ! ਅੱਜ ਰਾਤ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕਲਦਾਰ ਲੈ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪਿੰਡ 'ਚ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਕੇ ਝਟਕਾ ਬਣ ਗਏ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆਕੇ ਓਸ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਨਾਸ ਕਰੀਏ!- ਗ਼ੁੱਸੇ ਦੇ ਸਰੂਰ 'ਚ ਅਸੀਂ ਸਭ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਇੰਨਾਂ ਤਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁੱਖ ਉੱਤੇ ਨਕਾਬ ਪਾਕੇ ਬੁੱਕਲ਼ 'ਚ ਜਾਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਤਕ ਨੰਬਰ ਵੰਨ ਟਿੱਕੀ ਦੇ ਫਾਟਕ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਡਿਸਕ ਦਾ ਡੇਟਾ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਉਦਯੋਗ- ਟੈਕੱਨਾਲੌਜੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਨ ਅਤੇ ਜਬਰਦਸਤੀ ਨਾਲ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਉਜਾੜ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਜਨਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਲਵਾਰਦਾਰ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਾਨੂੰ ਕਲਵਾਰਦਾਰ ਸਦ ਦੇ ਸੀ; ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕਲਦਾਰ ਵਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ। ਮੈਂ, ਦਰਸ਼ਨ ਇੰਨਾਂ ਦਾ ਲੀਡਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੰਮ ਓਹਲੇ ਓਹਲੇ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਲੇ ਪੁਲੀਸ ਵੀ ਸੀ। ਹਾਰ ਕੇ ਮੇਰਾ ਮਕਸਦ ਸੀ ਓਸ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਇੱਦਾਂ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਲਈ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਕਲਦਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਓਹ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਨੰਬਰ ਵੰਨ ਟਿੱਕੀ 'ਚ ਵੜ ਗਏ। ਐਤਕੀ ਲੁਕ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਮੂੰਹ ਦਿੱਖਾ ਕੇ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਕੇ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਰਾਖਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਦਰ ਖੋਲ੍ਹੇ। ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਲਦਾਰ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਹਿ ਸਨ। ਕੋਈ ਟਿੱਕੀਆਂ ਨੂੰ ਬੈਗਾਂ ਵਿਚ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਕੋਈ ਚੱਲਦੀ ਵੱਧਰੀ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਕੋਈ ਲੋਥਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪਤੀਲੇ 'ਚ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਇੱਕ ਲੋਹੇ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੱਟਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ 'ਚ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਕਲਦਾਰ ਇਸ ਕੰਮ ਨਾਲ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਗੰਦੇ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਜੋ ਕਰਦੇ ਸੀ ਕਤਲ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਦੂਰ ਏ? ਬਸ ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸਾ ਆਗਿਆ ਸੀ। ਕਲਦਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਬੰਦੇ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਇਹ ਕਿੱਦਾਂ ਦੀ ਘਿਰਨਾ ਸੀ? ਕੀ ਪਤਾ ਲਾਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਸ ਕਰਕੇ, ਕਹਣਿ ਦਾ ਮਤਲਬ ਜਿਉਂਦਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨਿਯਮ ਤਾਂ ਤੋੜਿਆ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ। ਸਾਡੇ ਗੰਡਾਸੇ, ਡਾਂਗ ਚੱਲੇ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਕਲਦਾਰ ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਸੀਸ ਸੀ। ਜਦ ਸਾਨੂੰ ਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲ ਗਈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ, ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਤੁਰ ਪਏ। - ਅੱਗ ਲਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ?- ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। - ਲਾ ਦੇ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਸਨੇਹਾ ਭੇਜਾਂਗਾ - ਮੈਂ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ। - ਹਰੀ ਟਿੱਕੀ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਣਗੇ?- - ਕੀ ਪਤਾ ਅਸੀਂ ਥਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਘਰ ਤੁਰ ਪਏ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅੱਗ ਨੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਸਾੜਿਆ ਨਹੀਂ। ਕੁਝ ਕਲਦਾਰ ਬੱਚ ਗਏ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਰੋਬੋਟ ਨੇ ਤਾਂ ਜਿਹੜੇ ਹਾਲੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ ਨੂੰ ਫਿਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕਲਦਾਰ ਲੀਡਰ ਬਣ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਕੇ ਆ ਖਲੋਇਆ ਸੀ। ਪੁਕਾਰ ਕੀਤੀ, ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਇਤਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ ਸਾਨੂੰ ਟਾਈਮ ਲੱਗੇਗਾ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਟੋਲ਼ਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਕਾਬ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸੀ। ਕਲਦਾਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆਂ ਨਹੀਂ। ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਕਲਦਾਰਾਂ ਦਾ ਤਰਲਾ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਚੱਲੇ ਗਿਆ ਆਪਣੇ ਟੋਲੇ ਨਾਲ। ਉਸ ਰਾਤ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੀਡੀਏ ਨੇ ਸਾਰੇ ਰਣਜੀਤਪੁਰ ਨੂੰ ਟਿੱਕੀਆਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹੜਤਾਲ, ਬਗਾਵਤ ਅਤੇ ਫਸਾਦ ਹੋਏ। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਲਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਤਿਰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਾਰੇ ਕਲਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਵਨ ਵਰਗੇ ਜਾਪਦੇ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਓਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਾਤਲ ਸਨ ਅਤੇ ਟਿੱਕੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ। ਕਲਦਾਰ ਸਾਰੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਤੂਫਾਨ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾ ਤਾਂ ਘਰਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਲਦਾਰਾਂ ਨੇ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ (ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਵੱਧ ਅਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ) ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਭ ਕਲਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭਵਨ ਵਰਗੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਘਾਤਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਦੇ ਅਤੇ ਕਲਦਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਰਣਜੀਤਪੁਰ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਰਣ-ਖੇਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਓਹ ਸਾਲਾ ਕਲਦਾਰ ਜਿਸ ਨੇ ਇਤਲਾਹ ਭਰੀ ਸੀ, ਸਭ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਨਸਾਨ ਹੁਣ ਨਿਤ ਨਿਤ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੈ। ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੰਗ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਨੇ ਜਿੱਤ ਲੈਣੀ ਹੈ। ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਲਦਾਰ ਫੌਜ ਤਕੜੀ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਖਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਰ ਕਲਦਾਰ ਨੂੰ ਨਾ ਹੀ ਖਾਣ ਦੀ, ਨਾ ਹੀ ਸੌਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਮਾਜ, ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਖੇਤੀ ਸੰਬੰਧੀ, ਅਮੀਰਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਉੱਦਮ ਸੰਬੰਧੀ ਕਲਵਾਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕਲਦਾਰ ਸਮਾਜ ਸਾਡੇ ਥਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਬਜਾ ਕਰੇਗਾ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖੂੰਜੇ ਵਿਚ ਹੱਲ ਅਤੇ ਚੜਕਾ ਦੀ ਯਾਦ ਰੋਂਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪੱਖਪਾਤ ਨੇ ਇਹ ਹਾਲ ਲਿਆਂਦਾ ਏ? ਮੇਰੀ ਹਰਕਤ ਨੇ? ਕਿ ਓਹ ਮਾਲਕ ਜਿੰਨੇ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਚੋਂ ਪੇਂਡੂਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਮੀਟ ਬਣਾਇਆ? ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ, ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪਰਜੀਵੀ ਵਾਂਗ ਬਾਲਣ ਕੱਢ ਕੇ ਇਸ ਕਲਯੁਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਲਿਆਂਦਾ? ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰੋਜ਼ ਲੜਦੇ ਨੇ। ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਮਾਣਸਖਾਣੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਹੁਣ ਕਲਦਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਿਆ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤਾੜਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹੋ, ਸਮਝੋਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਰ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਰਾਹ ਬਚੋ। ਖਤਮ ਧੰਨਵਾਦ

So should we stop calling Punjabi Script Gurmukhi or Shahmukhi and only use the term when applied to religious use of the Alphabet? The Sri Guru Granth contains many Indian languages, which for ease of reading the Gurus and others wrote and compiled all using the Alphabet Guru Angad constructed. There are many sections in Punjabi of the 16th and 17th century included along with Baba Farid's Saloks from the 11th Century. However when the alphabet ( its actually an abugida developed from the Laṇḍā scripts of Punjab) is used in the context only of Punjabi, are we not going against the principles of the Gurus and its application to the main language that uses it? Did not the Gurus intend to use the common tongue instead of a fancy academic language which was not accessible to the masses ( eg Sanskrit, much like Latin restricted access to normal Christians allowing for a priestly and upper class Elite?) for communicating their message? If so it was not only intended for Sikhs, but also Hindus , Muslims and any one else interested. With this in mind then, was it not the British and Mughals that caused the spilt in the people's mind by divide and conquer along the lines of Sikh, Hindu and Muslim, thus highlighting our differences instead of our similarities and also perpetuate a false history which they wrote down and implanted in our brains ever since their Raj and is not fully ingrained with hate? That latter line is a different subject and one for Sikh Scholars. However from a language perspective it shows we have fallen into a terrible trap re the Punjabi language. Guru Angad like the other Gurus meant for all the common people to have access to the teachings of the Adi Granth. He adapted an existing Punjabi Alphabet to correctly capture the sounds of the Punjabi language. To that point the Arabic / Persian foreign script had been used to write Punjabi and whilst it did its best to adapt to the language, there are many flaws when it comes to sounds ect, as there would be adapting English / Latin alphabet. From that perspective are we not doing a disservice to Punjabi by having two official scripts, named as Gurmukhi and Shahmukhi, which immediately have the impact of splitting it on religious allegiances and excluding Hindus, Christians and non religious people? The Gurmukhi script is not only perfect for reading the Adi Granth, but for the general public it appears to be the better script for Punjabi. It may even be adapted to other languages. Therefore from a Punjabi language perspective to unify the language does it not make sense that outside of a Gurdawara just to call it Punjabi? Now the Bengalis like the Punjabis suffered a lot from Partition. See Links https://sikhspirit.com/punjabi-or-gurmukhi/ https://en.wikipedia.org/wiki/Gurmukhi https://en.wikipedia.org/wiki/Punjabi_language Yet when it came to language, be they Indian Bengali, or Bangladeshi, they use the same script and do not tie it to their respective religions. There is no Arabic or Sanskrit flavour, though to the modern Pakistani it may look like "Hindi", it is not. This means they can communicate and read each others writings. It has also allowed the Bengali language to evolve at the same rate as European languages. Punjabi is going the other way. People give too much credence to linking it solely to their religion and I guess a country calling itself the Islamic republic feels it has to. But does it? It has already lost touch with its natural language ( Only talking about Punjab Province here) replacing it not only with English, but with Urdu and Arabic. All of them imported languages with Urdu just be an Indian language on which Modern Hindi with the addition of Sanskrit words is based. Day by day Lahnda Punjabi is being arabised and Charda Punjabi is being Hindified. If this goes on for 1 more decade, Punjabi will die and be replaced by two new languages. Already 40% of the words used on both sides ( all introduced post 1947) are not longer mutually intelligible in the written languages though when Punjabis speak to each other so far they fully understand each other. That may not be the case soon as everyone born post 2000 in Indian Punjab have more Hindi words in their lexicon and in Pakistani Punjab more Arab, Urdu and Persian ones. Surely both sides need the same alphabet to communicate? I humbly suggest lets start calling Gurmukhi simply Punjabi and help make it secular

has it checked by 2 native speakers. Both undertstood it. One said it was correct the other that a sentence can be written in many ways and maybe the reader is confusing Ohle with Ohne...but otherwise couldn't see an issue so going to leave it as is Re propaganda, I has just got Google chrome to spell it for me, so I can change that as it has no official spelling being an english word with apparently no equivalent in the dictionary

Like an animal, he got on all fours , hidden behind the devastation and then ran away??..I hope so I can get it checked

and finally... It is interesting how different peoples level of vocab is..apart from the factors I mentioned before I think it can only be a regional thing as well as a reflection of the language our parents use when speaking. Also only through the exercise of learning to read and write punjabi I have learnt that the literary language is is very different from spoken punjabi..My dad was from Doaba and my mum is from Malwa...which also has an impact on my Punjabi..My understanding is most Punjabi Sikhs in the UK are from ( pre 2000s) Doaba...so I wonder if that is it? Also the Prestige written language of Punjabi predating the partition and hindification and urduisation thereafter was Majhi/ Lahnda which is also known as Takseel or kendal punjabi nowadays. the so called queen's english. The interesting thing about it is mostly now spoken in Pakistan only and near Amritsar whilst since Ludianiana and Chandigarh developed in India, the standard has shifted towards Malwai or hindu influenced Punjabi in recent decades. Punjabi nowadays is a concoction of English, Punjabi, Hindi , Urdu, Sanskrit, Arabic and the more it moves away from Lahori / Amritsari Punjabi the more the chances are unless we all use the same script one both sides of the border the language will split into two different ones with as much difference as Portuguese and Spanish, thus 2 separate languages. This will also justify killing off Punjabi as in India all kids born after 2000 actually speak Hindi with a touch of Punjabi Interestingly I spoke a famous Pakistani Punjabi writer who is also a lawyer out there. He has the same concerns and says while he enjoys my work and that of others, he finds that 40% of the Indian side of vocab nowadays is unitelligible as it is full of Hindi and Sanskrit words and on his side of border same % on Urdu/ Arabic words. He also strongly believes that the Gurmukhi Alphabet is better suited to Punjabi but that suggestion would cause political problems in Pakistan Listening to him I had the following thought, maybe it need to be a separate topic...the thought is that Gurmukhi and Shamukhi are not helpful labels as they religiously divide the punjabis and that destroys Punjabi. Look at how in both Bangladesh and Bengal India it has always been the same alphabet ignoring religious ideals. Also note that Guyru Angad took the already existing in Punjab Landha script and updated and modernised it for Punjabi to communicate all that is in the Adi Granth to the common people. In my mind that does not just mean Sikhs, but all common Punjabis. Access to all for the Guru Granth Sahib. Now with that in mind take the British Divide and conquer policy of dividing us into Sikh, Hindu and Muslim and also inventing Hindi off od Urdu, all designed to separate us accumulating in the Partition and the modern mindset of the Indian Subcontinent , specifically the North.. Also take into account when I was a child it was never really called Gurmukhi but was called the Painti. Nowadays it should probably be called the Punjabi Iktaali as there are 41 letters in it now. In short it should just be promoted as Punjabi Alphabet. It is then secular and up to those in Pakistan to have the sense to adapt it. The truth is their Nasleeq or Shahmukhi Alphabet is older in terms of using it to write Punjabi but is is adopted through Persian from Arabic and as foreign to Punjabi as is English Alphabet and does not suit all the sounds, Guru Angad's Punjabi Alphabet does

and some more...

also Balda...to burn, to flame or ignite This is just Propaganda spelt in Gurmukhi! If you enter the others in dictionary you will find them there

Hi Dalsingh Ji Firstly I'm glad you liked it. I'm hoping it is the best thing I have written so far. I have to agree with you about one thing, I fully understand why the majority of words in red would be unfamiliar. I myself have picked most of these up through 20 years of reading fiction, poetry and occasional vartak and newspaper articles. On top of that I religiously watched so many old ( pre 1970s) Punjabi movies from both sides of the border to evolve my punjabi diction. Then on top of that when writing I needed words on the same level as my English abilities so would naturally go to Sri Guru Granth Sahib Dictionary ( online) , Patiala Dictionary (Online) and others. Also picked up a lot from conversations with so called Punjabi Intellectuals from both sides of the border. Therefore it is unfair for me to assume all readers who are not native to Punjab will understand every words I write! So I get why they are in red. That said I was surprised about a handful of them as even before I began my Punjabi Journey I knew these from listening to my parents and relatives speak and watching punjabi movies or listening to Bhangra in the 80s. I can only assume it could be a regional thing as some words may depend on that?? Either way, in Haul I have avoided inventing words so almost all of them will probably be in the Patiala Dictionary ( see link http://dic.learnpunjabi.org ). As you have highlighted them I feel obliged to answer below ( PS my battery is about to run out so if I don't complete this now I'll do so later..)

i didn't know there was a literature section

ਨਾ ਵੰਞ ਨਾ ਵੰਞ ਢੋਲਣ ਯਾਰ ਟਿਕ ਪਊ ਇਥਾਈਂ ਵੇ ਢੋਲਣ ਯਾਰ ਲੋਕੀਂ ਕਮਲੇ ਲੱਦੀ ਲੱਦੀ ਜਾਂਦੇ। ਟੁੱਟ ਗਈਆਂ ਯਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਫੁੱਲ ਕੁਮਲਾਂਦੇ ਟਿਕ ਪਊ ਇਥਾਈਂ ਵੇ ਢੋਲਣ ਯਾਰ ਨਾ ਵੰਞ ਨਾ ਵੰਞ ਢੋਲਣ ਯਾਰ। ਰੋਟੀ ਤੇ ਰਿਜ਼ਕ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੇਂਦਾ ਏ ਸਾਈ ਵੇਂ ਅਪਣੇ ਵਤਨ ਦੀਆਂ ਠੰਢੀਆਂ ਛਾਈਂ ਵੇਂ ਟਿਕ ਪਊ ਇਥਾਈਂ ਵੇ ਢੋਲਣ ਯਾਰ ਨਾ ਵੰਞ ਨਾ ਵੰਞ ਢੋਲਣ ਯਾਰ॥ ਭਾਦੋਂ ਦਾ ਬਾਹਈਵਾਂ ਦਿਨ। ੴ ਸਤਿ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਪਿਆਰੇ ਭਾਪਾ ਜੀ, ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ। ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੈ? ਭੈਣ ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਸਾਰੇ ਰਾਜ਼ੀ ਤਾਂ ਹੋ? ਭੈਣ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬਣਾਏ ਪਰ੍ਹਾਠਿਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈਂਦਾ। ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸਣਾ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਘਾਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨੀ ਹੀ ਹੈ। ਮਮਤਾ ਵਿਗੋਚਾ ਪੈਂਦਾ। ਅਕਸਰ ਮਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਠੰਢੀਆਂ ਛਾਵਾਂ। ਹੁਣ ਘਰੋਂ ਦੂਰ ਇੰਨੇ ਦਿਨਾਂ’ਚ ਹੀ ਇਸ ਸੱਚ ਦਾ ਯਕੀਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਬਹੁਤ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਭਾਪਾ, ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਹੋ? ਖੇਤ ਕਿਵੇਂ? ਪੈਸੇ ਭੇਜੂਗਾ, ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ। ਹਾਲੇ ਸਫਰ ਤੇ ਹੀ ਹਾਂ। ਕਈ ਯਾਰ ਵੈਲੀ ਬਣਾ ਲਏ ਭਾਪਾ ਜੀ। ਚਾਰ ਤਾਂ ਖ਼ਾਸ ਮਿੱਤਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਇੱਕ ਹੈ ਚਿਰਾਗ ਅਲਾਮ। ਉਹ ‘ਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਆਇਆ। ਇੱਕ ਹੈ ਦਰਸਾਨ ਸਿੰਘ। ਬਹੁਤ ਬੀਬਾ ਮੁੰਡਾ ਹੈ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਪਾਸਿਓ ਹੈ, ਬੱਗੀ ਤੋਂ। ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਚੁੰਗਾ ਹੈ। ੳਹਿ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਕੋਲ਼ੋ ਹੈ, ਗੋਰਿਆ ਤੋਂ। ਜੋਧਾ ਰਾਮ ਲਾਹੋਰ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਥੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਚਾਰ ਹੀ ਚੰਗੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ। ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਹੁਣ ਕਰੋਂ, ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਕਰੂਗੇ। ਸ਼ੁਗਲ ਚ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ ਆਖਦੇ ਨੇ। ਤਿੰਨ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਜਥੇ’ਚ ਹੈ। ਹੁਣ ਦਸ ਦਿਨ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਜਦ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਤੁਰਿਆ। ਜਹਾਜ਼ ਚ ਹਰ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਸਿਪਾਹੀ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ! ਸਾਨੂੰ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਰਖਿਅ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅਸੀਾਂ ਕਿੰਨੇ ਬੰਦੇ ਹਾਂ! ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਅੰਗੜਾਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾਂ! ਖ਼ੈਰ ਕੋਈ ਬੱਢੇ ਵੀ ਹਨ, ਪਰ ਕਾਫ਼ੀ ਨੌਜਵਾਨ ਵੀ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ ਪੰਦਰ ਜਾਂ ਸੋਲ਼ਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਵੀ ਭਰਤੀ ਹਨ। ਦਰਸ਼ਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਸੋਲ਼ਾਂ ਸਾਲਾ ਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਫ਼ਲ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਖਾਖੀ ਬਰਦੀ। ਸਾਨੂੰ ਭਰਤੀ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਵਿਕਾਰੀ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲੱਗੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲੱਗੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਸੱਚ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਵਾਂਗਰ ਉਸ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੰਦੇ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਨੇ। ਸਾਨੂੰ ਆਸ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਭ ਬਿਹਤਰ ਹਾਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਖਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਚੰਗੇ ਲੀੜੇ ਅਤੇ ਸੋਣਨੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ। ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਹੈ ਪੈਸੇ! ਪੰਦਰਾਂ ਰੂਪੀਆਂ ਹਰ ਮਹਿਨੇ ਮਿਲਣੇ ਹੈ! ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਮੇਸੋਪਤੇਮੀਆ’ਚ ਰੁੱਕੇ। ਕਈ ਫ਼ੌਜੀ ਉੱਥੇਂ ਲਾਹ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਫ਼ੇਰ ਜਹਾਜ਼ ਕੋਈ ਵੱਡੇ ਚੌੜ੍ਹੇ ਨਾਹਿਰ’ਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਮਿਸਰ ਲੈ ਆਇਆ। ਭਾਪਾ ਜੀ, ਦੇਖਣ ਵਾਲ਼ਾ ਥਾਂ ਹੈ! ਮੈਂ ਇੱਥੋਂ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮਾਰੂ ਥਲ ਮੁਲਕ ਹੈ। ਚਾਰ ਚੁਫੇਰ ਰੇਗਿਸਤਾਨ। ਪਰ ਦੇਖਣ ਵਾਲ਼ਾ! ਜਦ ਬੰਦਰਗਾਹ ਪੁੱਜੇ, ਕੰਢੇ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਕਈ ਮਸੀਤਾਂ ਸਨ। ਪਰ ਜਹਾਜ਼ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਅੰਦਰ ਗਿਆ। ਦੋਈ ਪਾਸੇ ਖਾਦਰ ਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਟਿਕੇ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਹਿਲ ਤੇ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਦੋ ਦਿਨ ਲਈ ਇੱਥੇ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਪਾ ਜੀ, ਸ਼ਾਹਿਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਇੱਕ ਅਜੂਬਾ ਹੀ ਹੈ! ਇੱਕ ਨਹੀਂ, ਕਈ। ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਖੰਡਰ ਜਾਂ ਮੰਦਰ ਦਿਸਦੇ ਸੀ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਅਜੀਬ ਹਨ! ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਗਏ ਸੀ। ਲੰਮੇ ਇਮਾਰਤ ਹਨ, ਜੋ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾ ਬੂਹਾ ਬਾਰੀਆਂ ਤਿਕੋਣੇ ਹਨ! ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਉੱਚੇ ਨੇ! ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਜਿੱਡੇ ਨੇ! ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਾਸਿਓ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉੱਪਰ ਤੱਕ ਵੀ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਂ ਗੋਰੇ ਅਫਸਰ ਚੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸੀ। ਤਿਕੋਣਿਆਂ ਦੇ ਦਾਮਨ ਤੇ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਪੈਰ ਮਾਰ ਕੇ ਖੇਲ਼ਦੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹੇ। ਬਹੁਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਬੋਲ਼ਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਦਰਿਆ’ਚ ਨਾਹ ਕੇ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਪਿੱੰਡੇ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੇ। ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਾ ਆਇਆ। ਵੈਸੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਔਖਾ ਹੀ ਸੀ। ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ, ਢਾਂਚੇ’ਚ ਥਾਂ ਘੱਟ ਸੀ। ਉੱਪਰਲੇ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਤੇ ਗੋਰੇ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਚੱਜ ਦੇ ਕਮਰੇ ਸਨ। ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਗਰਮੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤਿੰਨ ਹਫਤਿਆਂ ਚ ਅਸੀਂ ਰਣ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਾਈਰੋ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਹਾਂ। ਇੱਥੋਂ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜ ਰਹੇ ਨੇ। ਅਗਲਾ ਖ਼ਤ ਵਲੈਤ ਪੁੱਜ ਕੇ ਲਿਖਾਂਗਾਂ। ਰੱਬ ਰਾਖਾ, ਤੁਹਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਪੁੱਤ ਖੇਮਿਆ। ਭਾਦੋਂ ਦਾ ਬਾਹਈਵਾਂ ਦਿਨ। ਪਿਆਰੇ ਬੂਟੇ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸੱਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਆਸ ਕਰਦਾ ਸਭ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੋਵੇਗਾ? ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਮਿਸਰ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਅੱਜ। ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਹਫ਼ਤੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਨਿਕਲ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ’ਚ ਪੁੱਜ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਭਾਪੇ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹਾਂ, ਪਰ ਜੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦੱਸਣ ਨੂੰ। ਪਿੰਡ ਬਹੁਤ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਯਾਰ। ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਣਕਾਂ, ਗੰਨੇ ਚੂਪਣ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ! ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕਈ ਦਿਨ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਖਿਆਲਾਂ ਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਮੈਂ ਜੋ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸ ਸਕਦਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾਂ ਯਾਰ। ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਣਾ। ਮੇਰੇ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣਾ। ਜੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਜਿੱਦਾਂ ਇਜੜ ਵਾੜੇ’ਚ ਫਸਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਂਝ ਢਾਂਚੇ’ਚ ਰੱਖੇ ਨੇ, ਉਸ ਦਾ ਕਲੇਜਾ ਦੁਖਣਾ! ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਕੁਝ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹਨ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਕੀਤੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ‘ਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਚਾਰ ਦੋਸਤ ਮਿਲ ਗਏ ਨੇ। ਚਿਰਗ ਅਲਾਮ, ਦਰਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੋਧਾ ਰਾਮ। ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਧਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਝੀ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਾਨ ਤਾਂ ਲੇਲਾ ਹੀ ਹੈ। ਮਸਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਕੋਲ਼ ਖੋਦਾ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਨਾਲ਼ੇ ਹਰ ਭਰਤੀ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਪੇਸੇ ਦੇ ਲਾਲਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਪੈਸੇ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ ਤੇ ਭਾਪੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਹੋਜੁਗੀ। ਪਰ ਚਿਰਗ ਤੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਡਰਾਕੇ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾਈ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਨੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਫੌਜੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆਂ। ਕਹਿੰਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਚ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਨੌਂਗਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ ਕਿੰਨੇ ਸਿਪਾਹੀ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ, ਹਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੈ। ਨੌਂਗਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੀ ਭਰਤੀ ਕਰ ਲਏ, ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ। ਜਦ ਗਿਆਨ ਨੇ ਨਾਹ ਕੀਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰਾਵਾ ਦੇ ਕਿ ਦੋ ਵਿਕਲਪ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਹ ਜਾਂ ਲੜਨ ਵਾਸਤੇ ਭਰਤੀ ਹੋ। ਐਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚਿਰਾਗ ਨਾਲ਼ ਬੀਤਿਆ, ਪਰ ਗੱਲ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਅਲੱਗ ਸੀ। ਚਿਰਗ ਨੇ ਡਾਕਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਦੋ ਹੀ ਰਸਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ। ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਹ ਜਾਂ ਜੰਗ ਚ ਲੜ। ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹੈਰਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਚਿਰਗ ਭਿਮਾ ਵਾਂਗ ਵੱਡਾ ਬੰਦਾ ਹੈ, ਹਟਾ ਕਟਾ ਭਲਵਾਨ। ਗਿਆਨ ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਲੰਮਾ ਜਿਹਾ ਸੋਲ ਮੁੰਡਾ ਹੈ। ਤੇਰਾ ਹਾਣ ਹੈ। ਸੋ ਚਿਰਗ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੱਗਾ ਜੱਟ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਪਰ ਡਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਣਿਆ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਇੰਝ ਹੀ ਬੀਤਿਆ। ਕਈ ਤਾਂ ਗ਼ੁੱਸੇ ਨੇ ਕਿ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੈ ਗੋਰਿਆ ਵਾਸਤੇ ਲੜਨ। ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਪਰ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਸਰਤਾਜਾਂ ਨੇ ਹੀ ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਪਰ ਭਰਤੀ ਫੇਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਸੱਚ ਹੈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਣੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ ਭਰਤੀ ਕਰਨ। ਜੇ ਤੰੂ ਕੈਦੋ ਵਾਂਗ ਲੰਙ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਯੁਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਤੰੂ ਵੀ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਇੱਥੇ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦੇਸ ਲਈ ਹੌ ਲੜ ਰਹੇ ਨੇ। ਇਨਸਾਫ ਲਈ, ਅਦਲ ਵਾਸਤੇ। ਸਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਤਾਂ ਰੁਮ ਹੈ। ਸਾਹਸ ਹੈ ਯਾਰਾ। ਜਦ ਉਸ ਵੱਡੇ ਨਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਮਿਸਰ ਵੱਲ ਆ ਰਹੇ ਸੀ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਡੇਕ ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ, ਹਵਾ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਰੇਤ ਤਟ ਹੀ ਸੀ। ਅੰਬਰ ਚ ਇੱਕ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਤੱਕਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਬਾਜ਼ ਉੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜੋ ਐਣ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਤ ਬੇੜੀ ਹੈ। ਚੂਹੇ ਭੁੰਜੇ ਨੱਸਦੇ ਦੇਖੇ ਨੇ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਠੰਢੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਪਈ ਦਾ। ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਗਰਮੀ ਹੈ। ਦੰਮ ਘੁੱਟਦੀ। ਖ਼ੈਰ ਅੱਧੇ ਤਾਂ ਮੇਸੋਪੀਤੇਨੀਆ ਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ। ਗੋਰੇ ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਸ਼ਮਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਲੰਮੇ ਤਿਕੋਣੇ ਇਮਾਰਤ ਹਨ ਜੋ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੇ! ਲਾਜਵਾਬ ਹਨ! ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇੱਦਾਂ ਦੇ ਦੇਖੇ ਨੇ! ਦਰਿਆ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੰਬੂਆਂ ਚ ਸੋਂਦੇ ਨੇ। ਬਾਹਰ ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਦੇਖ ਸਕਦੇ, ਰੇਤ ਹੀ ਰਤੇ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਇੱਥੇ ਜੱਗ ਦੀ ਹਰ ਕੋਮ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਗੋਰੇ ਲੋਕ ਹਨ ਅਤੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਤੋਂ! ਇੱਥੇ ਕਾਲ਼ੇ ਰੰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਮਤਲਬ ਅਰਬੀ ਲੋਕ ਬਗੈਰਾ ਬਗੈਰਾ। ਹਰ ਦਿਨ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਚ ਨਵੇਂ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਹੁਣ ਜਦ ਅੱਗਲੀ ਵਾਰੀ ਤੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੂਗਾ, ਅਸੀਂ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਜੁੱਧ ਖੇਤਰ ਪੁੱਜ ਜਾਣਾ। ਖੇਮ ਸਿੰਘ ਪਿਆਰੇ ਬੂਟੇ ਰੱਬ ਤੁਹਾਡੀ ਖ਼ੈਰ ਕਰੇ। ਆਸ ਕਰਦਾ ਸਭ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਮਾਰਸੇ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਉਹ ਬਾਜ਼ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਰਿਹਾ। ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਉੱਤਰਨ ਦੁਰਾਨ ਫ਼ਲਕ ਤੇ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿੱਦਾਂ ਸਾਡੇ ਤੇ ਅੱਖ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਰਸੇ ਕਰਾਚੀ ਵਾਂਗਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦਿਨੇ ਗਰਮੀ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਜਿੰਨੀ ਨਹੀਂ; ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਠੰਢ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਿਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਜਦ ਬੰਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਜਹਾਜ਼ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਗੁਲਾਬੀ ਜਿਹੇ ਮਕਾਨ ਦਿਸਦੇ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਲੰਮੇ ਬੁਰਜ ਵਾਲ਼ਾ ਗਿਰਜਾ ਖਲੋਇਆ ਹੈ। ਗੋਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਰਚ ਆਖਦੇ ਨੇ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਲਕ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਗਲੀਸ ਸਦਦੇ ਨੇ। ਸ਼ਾਹਿਰ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ, ਖ਼ਾਸ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੰਧ ਹੈ। ਬੰਦਰਗਾਹ ਦੇ ਨਾਲ਼ੇ ਲੰਮੇ ਸੰਦਲੀ ਮਲ਼ਾਈ ਪਤਾਈ ਰੰਗੀ ਮਕਾਨ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤਾ ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਕੂਚ ਕੇ ਸਭ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਬੈਰੱਕ ਚ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਰਾਤ ਬੀਤੀ। ਖ਼ੂਬ ਖਾਣਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਨੂੰ ਟਰਕਾਂ’ਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਲੈ ਗਏ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵੱਲ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰਣ ਵੱਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਜਦ ਅੱਡੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਕੂਚ ਕਰ ਕੇ ਰਣ ਵੱਲ ਲੈ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੂਚ ਦੇ ਸਨ। ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਗੋਰ ਤੇ ਗੋਰੀਆਂ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਜਿਆਦਾ ਗੋਰੀਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚੇ ਸਨ। ਬੰਦੇ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਸਾਰੇ ਜੰਗ ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਕੋਈ ਕੋਈ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਭੱਜ ਭੱਜ ਕੇ ਫੁੱਲ ਲੈ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸੀ। ਚਿਰਗ ਨੂੰ ਗੁਲਦਸਤਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਟਾਲੀਅਨ ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਮੈਂ, ਗਿਆਨ ਤੇ ਦਰਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਸੀ। ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲੰਡਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ 22 ਅਕਤੂਬਰ ਸੰਨ 1914 ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਦਮ ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਵੈਸੇ ਜਦ ਦੇ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹਾਂ, ਕਈ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਸਿਖੇ ਨੇ। ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਸਿਖੇ ਨੇ। ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸਾਡੇ ਘਰਾਂ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਲੱਗਦੇ ਨੇ, ਜਾਂ ਲਾਲ ਇੱਟਾਂ ਦੇ। ਇੱਥੇ ਨਾਰੀਆਂ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਢਕਦੀਆਂ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੋਰੇ ਮੁਲਕ ਦੇਵਤੇ ਨਾਲ਼ ਭਰੇ ਹੋਣਗੇ। ਜੋ ਸਾਡੇ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੇ ਆ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਗਰੀਬੀ ਹੈ। ਠੰਢੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਬਰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਪਤਲੀਆਂ ਨੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਇਸ ਮੌਸਮ ਚ ਮਰ ਜਾਣਾ! ਤੇ ਖ਼ੰਦਕਾਂ! ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਲੜਨਾ ਜਚਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਯਾਰ! ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਘੋੜੇ ਤੇ ਸਵਾਰ ਲੜਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਚ ਲੁਕ ਕੇ ਰਹਿਓ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵੈਰੀ ਦੀ ਗੋਲ਼ੀ ਖਾ ਲੈਣੀ ਹੈ। ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜਨਾ। ਕੀ ਕਰੀਏ। ਖੰਦਕ ਲੰਮੇ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਗਜ ਉਚਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦਾ ਤੁਰ ਫਿਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਗੁੱਡੇ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਚੌੜਾਈ ਵੀ ਦੋ ਗਜ ਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟੇਢੇ ਹੋ ਕੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਦੋ ਗਜ ਵਾਸਤੇ, ਫੇਰ ਟੇਢਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਸੱਪ ਵੱਟਦਾ ਹੋਵੇ। ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਤਿੱਖੇ ਤਿੱਖੇ ਜਾਲ਼ ਰੱਖੇ ਸਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਰਬ ਵਾਈਅਰ ਆਖਦੇ ਨੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਫ਼ਸ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਖ਼ੰਦਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਰੇਤੇ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਰਾਖੀ ਰੱਖਣੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇੰਝ ਲੁਕ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਵੈਰੀ ਨਾਲ਼ ਅੱਖਾਂ ਚਾਰ ਕਰਨੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ। ਜੋ ਦੱਸਿਆ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ। ਤਾਂ ਹੀ ਹੁਣ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਬ ਕਰੇ ਸਾਡੀ ਫਤਿਹ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਮੈਂ ਬਾਅਦ ਫੇਰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੂਗਾ। ਹੁਣ ਭਾਪੇ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦੱਸਣਾ ਹੈ, ਪਰ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ। ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿ ਯਾਰ, ਖੇਮ ਸਿੰਘ ੴ ਸਤਿ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਪਿਆਰੇ ਭਾਪਾ ਜੀ, ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ? ਮੈਂ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਫਰਾਂਸ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਲੜਨਾ ਹੈ। ਮਿਸਰ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮਾਰਸੇ ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਏ, ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸ਼ਹਿਰ। ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਇੱਕ ਬਾਜ਼ ਨਾਲ਼ ਉਡ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੰਗਾ ਸਗਨ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਹੈ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ। ਮਾਂ ਭੈਣ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ। ਹੁਣ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਤੋਂ ਵਖਰੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸਾਡੇ ਬਟਾਲੀਅਨ ਚ ਮੈਂ, ਦਰਸਾਨ ਤੇ ਗਿਆਨ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਮਾਰਸੇ ਤੋਂ ਈਪਰ ਵੱਲ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਆ ਗਏ ਨੇ। ਠੰਢਾ ਮੁਲਕ ਹੈ ਭਾਪਾ ਜੀ। ਭਾਰੀ ਬਰਸਾਤੀ ਬਰਾਂਡੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਬਰਦੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਖ਼ੰਦਕਾਂ’ਚ ਲੁਕ ਲੁਕ ਕੇ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਗੋਰੇ, ਕਾਲ਼ੇ ਤੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕ। ਖ਼ਾਸ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ। ਪਰ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੋਕ ਵਲੈਤੀ ਰਾਜ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ੳੱੁਤੇ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਵੇਖ ਕੇ ਚਿੱਟੇ ਲੋਕ ਕਿੰਨੀ ਆਈ ਚਲਾਈ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਹਨ। ਕੱਪੜੇ ਲੀੜੇ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫਰਾਂਸੀਸਣਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਘੱਗਰੀਆਂ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਆਮ ਨਹੀਂ ਢੱਕੇ ਹੁੰਦੇ। ਜਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੰਢੀ ਹੁੰਦੀ ਸਾਫ਼ਾ ਵਰਗਾ ਲੀੜਾ ਪੈਨਦੇ ਨੇ। ਬੁਰਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਉੱਤਰਨ ਨਿੱਕੀਆਂ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕੂਚ ਕਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਦਿੱਤੇ। ਬਹੁਤ ਮੌਹ ਹੈ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਭਾਪਾ ਜੀ। ਖ਼ੁਸ਼ ਨੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਿਓਣ ਵਾਸਤੇ ਆਏ ਨੇ, ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਾਉਣ ਵਾਸਤੇ। ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਆਉਣ ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ। ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਦੀ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਨ ਹੋਰ ਹੌਂਸਲਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ। ਸਾਡਾ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋਂ। ਭੈਣ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ ਨਾਲ਼ੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ। ਸਾਨੂੰ ਖਾਣਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਹੈ। ਰੱਬ ਕਰੇ ਲੜਾਈ ਛੇਤੀ ਜਿਤ ਕਿ ਵਾਪਸ ਛੇਤੀ ਪਰਤਾਂਗੇ। ਤੁਹਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਪੁੱਤ ਖੇਮਿਆ। ਕੱਤਕ ਦਾ ਮਹਿਨਾ ਪਿਆਰੇ ਬੂਟੇ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਜਦ ਦੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕੁੰਭੀ ਨਰਕ’ਚ ਆ ਖਲੋਏ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੁਣ ਕੱਤਕ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੈ। ਯਾਰ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾਂ? ਸਿੱਧੀ ਗੱਲ ਸਫ਼ੈਦਾਂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਬਾਰੇ ਕਰਨੀ ਔਖੀ ਹੈ। ਸੁਣਿਆਂ ਕਿ ਹਰ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ! ਕੀ ਪਤਾ ਇਹ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲੇਗੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਹਾਲ ਭਾਦੋ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਝੋਟੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਟੋਬੇ ਵਿੱਚ, ਸੋ ਸਾਡਾ ਹਾਲ ਹੈ। ਜੁੱਤੇ ਪਾਏ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ’ਚ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਂ ਆਏ ਸਨ। ਨਵੇਂ ਜੁੱਤੇ ਤਾਂ ਦਿੱਤੇ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਚ ਖੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਰਾਤ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧਾ ਖੜ੍ਹਣਾ ਪੈਂਦਾ ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਖੀ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ। ਪੈਰ ਬੇਪੋਹ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਲੱਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਨੇ। ਜੱੁਤਿਆਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਭੁੱਲਾ। ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਠੰਢ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ’ਚ ਪਾਈ ਹੋਈ ਬਰਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬੇਲਜਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਤੇ ਤਰਸ ਕੀਤਾ। ਆਓ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਈਪਰ, ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਹਾਂ, ਫਰਾਂਸ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਬੇਲਜਨ ਆਖਦੇ ਨੇ। ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਧਰਤ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਠੰਢ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬੇਲਜਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰਦੇ ਲਾਹ ਲਾਹ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਕੰਬਲ ਵਾਂਗ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿੱਚ ਲੁਪੇਟ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਮੂੰਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਫ਼ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।ਜਰਾਬਾਂ ਗਿਲੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਕਈ ਕਈ ਵਾਰੀ ਘੰਟਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਕੂਚ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਪੈਰ ਤਾਂ ਸੁੱਜ ਕੇ ਫੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਹਾਲ ਨੂੰ ਖ਼ੰਦਕ ਪੈਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਦਾ ਕਿਨਾਰਾ ਟੱਪ ਕੇ ਜਾਲ ਲੰਘ ਕੇ ਦੋ ਸੋ ਗਜ ਦੌੜ ਕੇ ਵੈਰੀ ਦੇ ਖ਼ੰਦਕ ਜਿੱਤਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਦੱਸਾਂ? ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕਹਿਆਮਤ ਆ ਚੁੱਕੀ। ਕਾਲ਼ੀ ਮਿਰਚ ਬਹੁਤ ਟਾਵਾਂ ਟਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੋਚ ਸੋਚ ਕੇ ਵਰਤਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਇੰਝ ਛਿੜਕਦੇ ਜਿਵੇਂ ਧੇਲੇ ਦਾ ਮੁੱਲ ਵੀਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਤਾਂ ਖ਼ੂਬ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਘਰ ਦੀ ਮੁਰਗੀ ਦਾਲ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਧਰਤ ਤਾਂ ਖਿਲਰੀ ਪਈ ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਨਾਲ਼। ਜਦ ਵੀ ਛਿੜਕਦੇ, ਠਾਹ ਠਾਹ ਹੋ ਕੇ ਮੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫੱਲ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸੁਆਦ ਹੈ ਯਾਰਾ। ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਫੱਲ ਤੇ ਵੀ ਕਾਲ਼ੀ ਮਿਰਚ ਲਾਉਣ ਦਾ ਸੁਆਦ ਹੈ। ਲਾਈ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਫੱਲ ਸੁਆਦ ਕਰ ਲਵਾਂ ਜੇ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਪਰ ਹਰ ਦਿਹਾੜ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਫੇਰ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਵਿਆਹ ਪੁੱਜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਰਾਤ ਟੁਕ ਜਾਂਦੀ। ਵਹੁਟੀ ਵੀ ਲਾਲ ਲਾਲ ਨਾਲ਼ ਭਿਜੀ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਕੀ ਦੱਸਾਂ, ਤੂੰ ਹੁਣ ਖ਼ੁਦ ਸਮਝ ਲੈ ਯਾਰਾ। ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਨ੍ਹੀਂ ਪਲੇ ਪੈਂਦੀ। ਤੇ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਰਮਨਾਂ ਦੀ ਪਲੇ ਪੈਣੀ ਆਂ? ਨਹੀਂ। ਇੰਝ ਹੀ ਹਰ ਘੰਟਾ ਬੀਤ ਦਾ ਹੈ, ਕੀ ਦੱਸਾਂ। ਜੇ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਖ਼ਤ ਪੁੱਜਾ, ਚੰਗਾ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਬੇਗਾਨੇ ਅਫਸਰ ਦੇ ਹੱਥ! ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਰ ਸਕਦਾਂ ਮੈਂ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਰੂਪੀਆਂ ਹਰ ਦਿਹਾੜੀ ਵਾਸਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ, ਅਸਟਰੇਲੀਅਨ ਮਿਰਚ ਦਾ ਭਾ ਤਾਂ ਪੰਜ ਸ਼ੱਲੰਿਗ ਨੇ! ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ? ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਮਹਿੰਗੀ ਲੱਗਦੀ, ਕਾਲ਼ੀ ਸਸਤੀ। ਖ਼ੈਰ ਐਵੇਂ ਤੋਂ ਸਾਵਾਂ। ਕਈ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਚ ਕਿਵੇਂ ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਂਦੇ! ਸ਼ੋਰ ਮਚਾਉਂਦੇ ਨੇ! ਪਲ ਵਿੱਚ ਨੱਚਨ ਵਾਲੇ ਧਰਤ ਚੁੰਮ ਦੇ ਨੇ। ਜਰਮਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨੇ। ਸੁਣਿਆਂ ਕਈ ਨਵ ਚਾਪੇਲ ਵਿਆਹ ਗਏ ਸੀ। ਚਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕਾਲ਼ੀ ਮਿਰਚ ਨਾਲ਼ ਸਬਜ਼ੀ ਮਹਿਕਣੀ ਪਈ ਬਹੱਤਰ ਘੰਟਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਤਾਂ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਹੀ ਚਲਿਆ। ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੱਗ ਦਾ ਅੰਤ ਸੀ। ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਜੇ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਥੋੜ੍ਹ ਜਿਹਾ ਭੁੱਲ ਭੁਲਈਆਂ ਵਾਂਗਰ ਹੈ। ਹੁਣ ਜਿੰਨਾ ਦੱਸ ਸਕਦਾਂ ਦੱਸ ਹੀ ਦਿੱਤਾ। ਆਪ ਸਮਝ ਲੈ। ਐਤਕੀਂ ਭਾਪੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ। ਖੇਮ ਸਿੰਘ ਕੱਤਕ ਵੇਲਾ ਪਿਆਰੇ ਬੂਟੇ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ। ਅੱਜ ਹੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੀ। ਖ਼ੈਰ ਭਾਪੇ ਨੂੰ ਵੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜੂਗਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਦਿਲੀ ਵਾਲ਼ੀ ਲਿਖ ਸਕਾਂਗਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਫੇਰ ਹੁਣ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਅਫਸਰ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੱਜ ਸਿੱਧੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ। ਕੀ ਪਤਾ ਫੇਰ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਜੇ ਅਫਸਰ ਇਮਾਨਦਾਰ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਨਾ ਸੋਚੀ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸੰਗਰਾਮੀਆਂ ਹਾਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸੱਚਾ ਸੂਚਾ ਅੰਤ ਹੈ। ਹਰ ਦਿਨ ਕੁਝ ਯਾਰਡਾਂ ਗਜਾਂ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਜਰਮਨ ਫਾਇਰਿਂਗ ਸਾਹਮਣੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਾਂ। ਪਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰੇਣੀ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਕਤਾਰ ਉੱਤੇ ਕਤਾਰ ਧਰਤ ਉੱਤੇ ਪਲਟੇ। ਇੰਝ ਹਰ ਵਿਆਹ ਲੰਘਦਾ ਹੈ। ਫੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਚਾਦਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖਾਣਾ ਪੀਣ ਲਈ ਵੀ ਰਸਦ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ। ਆਟਾ ਮੁਕ ਗਿਆ। ਗੋਰੇ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਖਾਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਗੋਰੇ ਦੀ ਆਮ ਖੁਰਾਕ ਨਹੀਂ। ਖ਼ੰਦਕ ਖੁਰਾਕ ਹੈ। ਕਾਹਵਾ ਪੀਣਾ ਪੈਂਦਾ ਜਾਂ ਚਾਹ ਵਿੱਚ ਖੰਡ ਢੇਰ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਜੇ ਦੁੱਧ ਹੋਵੇ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਧ ਤੇ ਖੰਡ ਭਰ ਦੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਚ ਸੱਤਿਆ ਵਧਾਉਣ ਵਾਸਤੇ। ਆਮ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਹੰਘਾਲ਼ ਪੀਣ ਵਾਸਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਤਾਂ ਚੂਹੇ ਖਾਂਦੇ ਨੇ। ਖਸਤੇ ਬਿਸਕੁਟਾਂ ਤੇ ਦਿਹਾੜ ਗੁਜ਼ਾਰਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੰਗ੍ਰਜ਼ੀ ਤੇ ਫੇ੍ਰਂਚ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤੀ ਸਿਖ ਲਈ ਹੈ। ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਆਮ ਚਿੱਟੇ ਫ਼ੌਜੀ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਔਖਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗਰ ਹੁੱਬਲਵਤਨ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਤਾਨ ਦੀ ਖੇਲ਼ ਹੈ। ਕੁਝ ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਦੀ ਮੁਲਾਵਟ ਕਾਲ਼ੀ ਮਿਰਚ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਕਾਲ਼ੀ ਮਿਰਚ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਬੇਸੁਆਦੀ ਹੈ। ਕਾਲ਼ਾ ਰੰਗ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਥੁੱਕ ਦੇ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥੂਹ ਥੂਹ ਕਰਨੀ ਨਾਲ਼ ਅੱਕ ਗਏ। ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ। ਵਿਆਹ’ਚ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਬਰਾਬਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ, ਹੈ ਨਾ? ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਚ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਯਾਰ। ਬੰਨੀ ਸਭ ਨੂੰ ਕਾਇਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦ ਵੀ ਖ਼ੰਦਕ ਚੋਂ ਨਿਕਲੀਦਾ, ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਹੀ ਪੈਂਦਾ। ਜਦ ਕਾਲ਼ੀ ਮਿਰਚ ਮੁਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੋਰ ਲਿਆ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਦੋ ਮੰਜ਼ਲ ਬਸਾਂ ਤੇ ਆਰਲੀਆਨ ਤੋਂ ਨਿੱਤ ਨਿੱਤ ਕਾਲ਼ੀ ਮਿਰਚ ਵਿਆਹ’ਚ ਆ ਪਹੁੰਚ ਦੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਬਟਾਲੀਅਨ ਰਣ’ਚ ਵੜਿਆ। ਫੇਰ ਜਦ ਸਭ ਰਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਹੋ ਗਏ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਬਲੋਚੀ ਲਿਆਂਦੇ। ਦੂਜੇ ਸਾਰੇ ਫ੍ਰੇਂਚ ਸੀਮਾ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਘੱਲ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦਿਨਾ ਦਾ ਨਾ ਹੁਣ ਆਖੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਇੱਥੇ ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਕਿਹੜਾ ਹੈ। ਹਰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਮੁਕੱਰਰ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਮੇਰੀ ਪੰਜਵੀਂ ਵਾਰੀ ਸੀ ਸ਼ਾਦੀ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ। ਇੱਕ ਧੌਲ਼ਾਂ ਭੂਸਲਾ ਧੁੰਧਲਾ ਦਿਹਾੜ ਸੀ। ਰਾਤੀ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਭਿਜੇ ਸਨ। ਭਿਜੇ ਕਿੱਥੇ, ਖ਼ੰਦਕਾਂ’ਚ ਤਾਂ ਡੋਬੂ ਵਾਂਗ ਸਨ। ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਭਰੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗਾਬ ਨਾਲ਼ ਲਿਬੜੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਖ਼ੰਦਕ’ਚ ਸਾਨੂੰ ਹੁਣ ਪਾਇਆ ਸੀ, ਚੱਠਾ ਵਰਗਾ ਖੱਡਾ ਹੀ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ ਅਸੀਂ ਵਿਆਹ;ਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਕਈ ਮਰੇ। ਕਈ ਡਿਗੇ। ਜਿਹੜੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ, ਜਦ ਜਰਮਨ ਲਾਈਨ ਪੁੱਜੇ, ਮਾਰੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਜਰਮਨ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖੇ। ਉਹ ਵੀ ਡਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਟੋਪੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤਿੱਖੀ ਕਿੱਲੀ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਸਨ। ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਡਰ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਨ ਖੋਭਣਾ ਪਿਆ। ਹਲ ਤੱਕ ਉਸ ਦਾ ਮੁਖੜਾ ਦੀਂਦਾ। ਅੱਖਾਂ’ਚ ਡਰ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਪੰਦਰ ਸਾਲ ਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਲਾਈਨ ਤਾਂ ਜਿਤ ਲੈ ਲਈ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਲੇ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਸੁਭੇ ਬਿਹਤਰ ਹਾਲ ਸੀ। ਹੁਣ ਕਿੰਨੇ ਮਰੇ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਫ਼ਸ ਗਏ। ਕੁਝ ਚਾਲ ਵਾਲਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਹਾਰ ਕੇ ਛੱਡ ਕੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਉਸ ਹੀ ਖ਼ੰਦਕ ਵੱਲ ਜਿੱਥੇ ਦਿਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਆਦ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਦਾ ਮੰਤਕ ਤਾਂ…ਕੀ ਕਹਿਵਾਂ। ਲੱਤਾਂ ਦੇ ਭੂਤ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਖ਼ੈਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਾਇਕ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਵੱਡੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦਿਆਂ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਹੈ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਤੇ ਗਿਆਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਬੈਠੇ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਵੱਡਾ ਵੇਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪੀਲੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਚਮਕਦੀ ਸੀ। ਪੱਗ ਉੱਤੇ ਸਾਫ਼ ਲਿਸ਼ਕਦੇ ਚਕਰ ਸਨ। ਇੱਕ ਬਾਂਹ ਤੇ ਬਾਜ਼ ਅਰਾਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਤਰਕਸ਼ ਟਿਕਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਹੇਠ ਧਣਪ ਧਰਤ ਉੱਤੇ ਖਲੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸੀ। ਦਰਸਾਨ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਯਾਰ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਾਂ! ਉਹਨੂੰ ਜਰਮਨ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਨੇ ਲਹੂ ਲਾਹੁਣ ਕਰ ਕੁ ਸਾਥੋਂ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਦਰਸਾਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਖਾੜਕੂ ਹੀ ਨਿਕਲਿਆ। ਜਿਹੜੀ ਧਰਤੀ ਸਾਡੇ ਖ਼ੰਦਕ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਖ਼ੰਦਕ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ - ਕਿਸੇ ਦੀ ਧਰਤ ਨਹੀਂ- ਆਖਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਤੇ ਹਰ ਦਿਨ ਦੋ ਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜਰਮਨ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਦੌੜ੍ਹ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ। ਕਈ ਕਈ ਵਾਰੀ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਹੀ ਦੌੜ੍ਹੇ ਨੇ। ਉਸ ਵੇਲ਼ੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਲੜ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਕਿਰਪਾਨ ਵੀ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਪਰ ਇਹ ਆਮ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਮ ਜਦ ਉਹ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਭੱਜ ਦੇ, ਸਾਡੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਚੋਂ ਉੱਚੀ ਹੋ ਕੇ ਕੱਟ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਆੇ ਜਦ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਨੱਸ ਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਵੱਢ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਇੰਝ ਹੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੱਧੇ ਰਾਹ ਇੱਕ ਖੁੱਡ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਲੁਕੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਸਾਡਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਗੰਨਰ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਰਸਾਨ ਉਸ ਖੁੱਡ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਗੰਨ ਨੂੰ ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਜਰਮਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇੰਝ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਬਚਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਘੱਟਾ ਦਿੱਤੇ। ਪਰ ਉਹ ਉੱਥੇ ਫ਼ਸ ਗਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਖੁੱਡ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਨ ਦਾ। ਹਾਰ ਕੇ ਜਰਮਨ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਆਏ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੁਰਾਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਦਿਲ ਟੁਟ ਗਿਆ। ਬਹਾਦਰ ਭਰਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹੀ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਉਸ ਦੇ ਬਾਜ਼ ਨੇ ਸਾਡੇ ਤੇ ਅੱਖ ਰੱਖੀ। ਵਿਆਹਾਂ’ਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਗਿਆ। ਫ਼ਲਕ ਵੱਲ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਮਦਾਦ ਕੀਤਾ। ਬਾਜ਼ ਵੀ ਵੈਰੀ ਤੇ ਆ ਡਿਗਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਕਰਦਾ। ਗੋਲ਼ੀ ਸਾਡੇ ਤੇ ਫੇਰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕਾਸ਼! ਜੇ ਉਸ ਵੇਲ਼ੇ ਇੰਝ ਦਰਸਾਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ! ਪਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਉਸ ਦਾ ਨੀਲਾ ਕੋਤਲ ਜਾਂ ਬਾਜ਼ ਹਰ ਜਣੇ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਜੇ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬਚਾ ਦਿੱਤਾ, ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਜੇ ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ਼ੇ ਖੂਹਣੀ ਹੁੰਦੀ! ਵਿਚਾਰਾ ਦਰਸਾਨ! ਫੇਰ ਵੀ ਹੋਰਾਂ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਰਗਿ ਗਿਆ। ਸੁਣਿਆਂ ਕਿ ਕਈ ਮੈਦਾਨਾਂ’ਚ ਜਰਮਨ ਗੈਸ ਵਰਤਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪਿੰਡਾ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸ ਮੌਤ ਤੋਂ ਭਲੇਰੀ ਮੌਤ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਖੇਤ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ ਅਸੀਂ ਉਸ ਰਾਤ ਘਮਸਾਨ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ। ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਦੀ ਰਣ ਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਬਚਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਜੰਗ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਹੁਣ ਜਿਓ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨ’ਚ ਦੇਖ ਕੇ ਸਵਾਲ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਪਾਸੇ ਹੋ? ਜੇ ਹੋ, ਫੇਰ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ ਲੜੋਂ। ਪਰ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾਉਣਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਲੜ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ ਵੀ ਟੱਬਰ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਚਾਈ ਵਾਸਤੇ ਲੜ ਰਹੇ। ਜੇ ਲੜਾਈ ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਵਾਸਤੇ ਹੈ ਇਹ ਸਾਡੇ ਲੀਡਰਾਂ ਤੇ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਤਾਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਹਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਆ ਗਏ, ਰਣ ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਮਰਦੀ ਕਰਨੀ। ਜੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪਣਿਆਂ ਨੂੰ ਸਚਾਈ ਵਾਸਤੇ ਵਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾਂ, ਫੇਰ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਬਚ ਸਕਦਾ, ਬਚੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਚਾਲਾਂ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਮਾਨ੍ਹੀ ਹਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਹੀ ਹਾਂ। ਡਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਹੈ ਲੜਨ ਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਜਿਉਂਦੇ ਜਹੰਨਮ ਤੋਂ ਬਚਣਾ। ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਆਸ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਸੋ ਇਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਫੇਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੋ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਜਹੰਨਮ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲਗਾਤਾਰ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਕੀਤੀ। ਖ਼ੰਦਕ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਪਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਅਫਸਰ ਸਾਨੂੰ ਵਿਆਹ’ਚ ਭੇਜ ਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਸਾਡਾ ਗੋਲ਼ੀ ਸਿੱਕਾ ਮੁਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਅਬਾਦੀ ਵੀ ਘੱਟ ਗਈ ਸੀ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਰੇ ਅੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਹੁਣ ਘੱਟ ਸਨ। ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਤੀਹ ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਜਰਮਨਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਹੀ ਸਨ। ਸਾਨੂੰ ਦਬਕ ਕੇ ਝੇਪਣਾ ਪਿਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਨੇ ਸਾਡੀ ਅਣਖ ਨੂੰ ਫੱਟ ਮਾਰੀ, ਪਰ ਗੋਰਾ ਅਫਸਰ ਸੀ। ਜੋ ਬੋਲ਼ਦਾ, ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਖ਼ੈਰ ਉੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਮਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਕਿਰਪਾਨ ਚੱਕ ਕੇ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੀ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਨੱਸੇ। ਲਾਗੇ ਇੱਕ ਨਗਰ ਸੀ, ਮੇਸੀਨ। ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਖਿੰਡ ਗਏ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਮਗਰ ਜਰਮਨ ਦੌੜੇ। ਸੜਕ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹਵਾਈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਬੈਟਰੀ ਸੀ। ਉੱਥੇ ‘ਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਇੱਕ ਯੂਨਿਟ ਨੇ ਝੇਪਨ ਦੀ ਥਾਂ ਖਲੋ ਕੇ ਜਰਮਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਬਕਣਾ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਾ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਵਾਇਰਲੇਸ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਸੰਦੇਸ਼ ਪੁੱੁਜਿਆ, ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਬਾਜ਼ ਤੇ ਨੀਲਾ ਘੋੜਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਜੋ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਹਾਰ ਕੇ ਜਰਮਨ ਬਹੁਤੇ ਸਨ। ਸਾਨੂੰ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਸਾਥੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਲੋਚੀ ਵੀ ਫ਼ਸ ਗਏ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਕੀ ਕਰਦੇ? ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਯਾਦ ਰਹਿਣੀ ਆ। ਮੈਂ ਤੇ ਗਿਆਨ ਸੜਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ਸੇ ਸਨ। ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦਿਸਦਾ ਸੀ। ਬਾਜ਼ ਉੱਡ ਉੱਡ ਕੇ ਥੱਲੇ ਆ ਕੇ ਜਰਮਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜੇ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਘੋੜੇ ਨੇ ਸੀਖ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੁੰਮ ਸੀਸਾਂ’ਚ ਮਾਰੇ ਸਨ। ਪਿੱਛੋਂ ਤੀਰ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਮੱਦਦ ਕਿੰਨੇ ਦੇਰ ਲਈ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਆਹੋ, ਹੌਂਸਲਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਵਾਪਸ ਲੜਿਆ। ਖਬਰੇ ਇਹ ਹੀ ਮੱਦਦ ਸੀ। ਪਰ ਹਾਰ ਕੇ ਜਰਮਨ ਜਿੱਤ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਿਆਪਾ ਪਿਆ। ਮੇਸੀਨ ਉੱਤੇ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਰਾਤ ਬਾਅਦ ਨੌਂ ਜਰਮਨ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣੀ ਲੜੇ। ਜਦ ਵੀ ਹਿੰਮਤ ਹਾਰਨ ਲੱਗੇ ਸੀ, ਬਾਜ਼ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਘੋੜਾ ਵੀ ਅਪਣੇ ਖੁਰਾਂ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਕੇ ਡਰ ਨਾਲ਼ ਖੜ੍ਹ ਗਏ ਸੀ। ਫੇਰ ਡਰਨ ਬਿੰਨਾ ਨੀਲਾ ਘੋੜਾ ਅੱਗੇ ਦੌੜਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਵੀ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਕੱਢ ਕੇ, ਪਸਤੌਲਾਂ’ਚੋਂ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਛੱਡ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧੇ। ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਉਹੀ ਤੀਰ ਦੁਸ਼ੱਮਣ ਵੱਲ ਗਏ। ਪਰ ਉਹ ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਨ। ਹਰ ਜਣੇ ਨੂੰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਬਚਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਕਤਲਾਮ ਸੀ। ਹਾਰ ਕੇ ਚਾਰ ਜਣੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਬਾਜ਼ ਨੇ ਬਚਾ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਨਿਕਲ਼ਣ ਦਾ ਰਾਹ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗਿਆਨ ਦੀ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸੀ। ਮੈਥੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪਰ ਘੋੜਾ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਵਾਰ ਕਰ ਕੇ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਵੈਰੀ ਵੱਲ ਛੱੱਡਦਾ ਨਿਕਲ਼ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋ ਹੋਰ ਹੀ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੱਚੇ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ’ਚੋਂ ਇਹ ਹੀ ਬਚਿਆ ਸੀ। ਜੇਮਾਦਾਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ। ਜੇਮਾਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੀਕਰ ਲੜਿਆ। ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਹੁਣ ਮਰ ਗਏ ਸੀ। ਜਰਮਨ ਉਸ ਦੀ ਈਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਤਾਇਤ ਕਬੂਲ ਕਰੇ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹੀ ਪਸਤੌਲ ਆਪ ਤੇ ਕਰ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਲ਼ੀ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਯਾਰ। ਹੋਰ ਕੀ ਦੱਸਾਂ। ਉਸ ਦਿਨ ਹਰ ਅਫਸਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਮੇਸੀਨ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਪੁੱਜੇ, ਕਹਿੰਦੇ ਸਤ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਜਣੇ ਸਨ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਸੌਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਜਰਮਨ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਗਏ ਸੀ। ਦੋ ਸੌ ਚਾਲੀ ਬਲੋਚੀ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ ਗਏ ਸੀ। ਉਸ ਹੀ ਵੇਲ਼ੇ ਨਵ ਚਾਪੇਲ ਚ ਵੀ ਸਿੱਖ ਮਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਅੱਜ ਮੀਰੂਤ ਤੋਂ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ੌਜੀ ਪੱੁਜੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਨਰਕ ਚ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਤੁਹਾਡਾ ਵੀਰ ਖੇਮ ਸਿੰਘ। ੴ ਸਤਿ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਪਿਆਰੇ ਭਾਪਾ ਜੀ, ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਪੈਸੇ ਭੇਜੇ ਸੀ ਮਿਲ ਗਏ? ਮਾਂ ਭੈਣ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਕਿ ਮੈਂ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹਾਂ। ਜਿਹੜੇ ਹਿਸੇ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਲਖਾਏ ਨੇ, ਉਹ ਹੀ ਹਿਸੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਉਣੇ ਨੇ। ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਜੰਗ ਵਾਰੇ ਲਿੱਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿਓ ਕਿ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਠੰਢ ਹੈ। ਰੋਜ਼ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਘੋਰ ਹਵਾ ਨਿੱਤ ਨਿੱਤ ਵਗਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੂੰ ਕੰਡੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਹਵਾ ਹੈ। ਰੋਜ਼ ਚੰਗਾ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਪਰ ਜਦ ਮੌਕਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਨੂੰ ਕੁਕੜੀ ਸਤ ਰੂਪੀਆਂ ਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਖਾਣ ਵਾਸਤੇ ਤੇ ਬੱਕਰੀ ਪੱਚੀ ਰੂਪੀਆਂ’ਚ। ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਦੋ ਦਿਹਾੜ ਦੀ ਕਮਾਈ ਹੈ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੁੱਲ। ਅਗਲੀ ਗੱਲ ਮਾਂ ਭੈਣ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ ਭਾਪਾ ਜੀ। ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਭਾਪਾ ਜੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਹੋਰ ਹੀ ਕੁਝ ਹੈ। ਵੈਰੀ ਕੋਲ਼ੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹਨ, ਗੰਨਾਂ ਹਨ ਤੇ ਗੈਸ ਵੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ੇ ਘੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟੈਂਕ ਆਖੀਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੱਖੀਆਂ ਵਾਂਗਰ ਮਾਰ ਦੇ ਨੇ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਸਲੀ ਦੇਣ ਦੱਸਾਂ? ਅਸੀਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖ਼ੰਦਕਾਂ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ। ਜਦ ਨਿਕਲਦੇ, ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਜੁੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਕਈ ਡਿੱਗੇ ਨੇ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੈਂ ਬਚ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਜਰਮਨਾਂ ਦੇ ਆਮਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜਾ ਵਾਸਤੇ ਮਰਨ ਤੇ ਮਾਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ। ਜਰਮਨ ਤਾਂ ਕਸਾਈ ਕੌਮ ਹਨ। ਪਰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਵੀ ਚਲਾਕ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਝੂਠ ਬੋਲਿਆ ਜਦ ਕਹਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ’ਚ ਸੁੱਕੀ ਗੋਈ ਰੋਟੀ ਖਾਵਾਂਗੇ, ਮੈਦਾਨ ਚ ਫੱਲ ਖਾਵਾਂਗੇ। ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੀੜੇ ਫਟੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ’ਚ ਸੂਟ ਪਾਵਾਂਗੇ। ਸੂਟ ਪਾਇਆ ਜੋ ਮੌਤ ਦੀ ਦੁਲਹਨ ਦਾ ਹੈ! ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਟੁੱਟੀ ਜੁੱਤੀ ਇਹ ਕੰਬਕਤ ਬੂਟਾਂ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ! ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪੈਰ ਚੁੱਬਦੇ ਨੇ! ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਘਰ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਰੰਡੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਭਾਪਾ! ਦਰਸਾਨ ਰਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ। ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ ਜਰਮਨ ਨਾਲ਼ ਲੜਿਆ। ਸਾਡੇ ਤੇ ਬਾਜ਼ ਅੱਖ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਤੇ ਘੋੜਾ ਵੀ। ਉਸ ਦਾ ਘੋੜਾ, ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਦਾ। ਤਾਈਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਕੀ ਪਤਾ। ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਕਿਆਮਤ ਢਹਿ ਪੈ ਗਈ। ਰੋਜ਼ ਸੌ ਕੁ ਬੰਦੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੈਂ ਬਚ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਰਬ ਕਰੇ ਮੈਂ ਬੱਚ ਕੇ ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਭੇਜੂਗਾ। ਇਹ ਜਰਮਨ ਬਹੁਤ ਈਰਖਾਲੂ ਲੋਕ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਔਲੜੇ ਹਥਿਆਰ ਸਾਡੇ ਤੇ ਵਰਤਦੇ ਨੇ। ਜਰਮਨਾਂ ਨੂੰ ਜੰਮਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਸੱਚ ਹੈ ਹੁਣ ਤਾਂ ਲੜਨਾ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਖੇਡ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਜਦ ਸੁਤਾ ਹੁੰਦਾ ਬਚਪਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈਂਦਾ। ਫੇਰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਜਦ ਜਾਗਦਾ ਹਾਂ, ਓਦੋਂ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਸੁਪਨੇ ਚ ਹਾਂ। ਪਰ ਹੋਸ਼ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਚ ਹੈ ਜੇ ਅੱਜ ਮਰ ਵੀ ਗਿਆ, ਰਾਜ ਲਈ ਲੜਦਾ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਫਿਰਦੌਸ ਚ ਗੱਦੀ ਮਿਲ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਖ਼ੈਰ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸੂਰਬੀਰ ਹਾਂ। ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਲੜਾਂਗਾ ਭਾਪਾ, ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ’ਚ। ਮਾਂ ਭੈਣ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਕਿ ਪੁੱਤਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਹੈ! ਭਾਪਾ ਜੀ, ਸੱਹ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਘਰ ਵਾਪਸੀ ਕਦ ਹੋਣੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਦ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੂਗਾ। ਸੱਚ ਹੈ ਕੀ ਪਤਾ ਕਦ ਖ਼ਤ ਭੇਜ ਵੀ ਸਕਣਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਭ ਨੂੰ ਮਮਝ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਥਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਜੰਗ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣੀ। ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਪੈਸੇ ਘੱਟ ਰਹੇ ਨੇ। ਬੱਕਰੀ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਕੁਕੜੀ ਵੀ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨਾਂ’ਚ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਨ ਤੇ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਭੁੱਖ ਨੇ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਜੇ ਉਹ ਕੁੱਤੇ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ। ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੇ ਦਿਹਾੜ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੇ ਨੇ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਮਾਂ ਭੈਣ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੌੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਵਾਸਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਆਹੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੇ ਸੇਕ ਉੱਤੇ ਘੋਲ਼ਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਜੇ ਇੰਝ ਹੀ ਠੰਢ ਰਹੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਛੱਡਾਂਗਾ ਭਾਪਾ ਜੀ! ਇੱਕ ਗੱਲ ਮਾਂ ਭੈਣ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇੱਥੇ ਨਾਰੀ ਤੇ ਮਰਦ’ਚ ਬਹੁਤਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਨੇ। ਗਰੀਬ ਅਮੀਰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਬਰਾਬਰ ਨੇ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਦੋ ਹੋਰ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਕਈਆਂ ਵਾਸਤੇ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਇੱਥੇ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਆਦਮੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਅਤੇ ਉਹੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕੰਮ ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੀਆਂ ਹਨ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕਿ ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ ਜਾਂ ਮਾਸਟਰਾਨੀ ਨੇ। ਇੱਕ ਹੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ, ਰਬ ਨੇ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਬਣਾਇਆ, ਇੱਕ ਨੂੰ ਤੀਵੀਂ। ਬੇਲਜਨ ਜਾਂ ਫਰਾਂਸੀਸੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹਮਦਰਦ ਅਤੇ ਨੇਕ ਦਿਲ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਮੀਰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰਨਾ ਪਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਸਿਗਨਲ ਦੀ ਤਾਰਾਂ ਸੈਟ ਕਰਨ ਉਸ ਥਾਂ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਫੇਰ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿੰਡ’ਚ ਫ਼ਸ ਗਏ ਸੀ। ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤ ਕਿੱਥੇ ਜੰਗ’ਚ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਸਾਫ਼ ਦਿਸਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਬੋਲ਼ੀ ਗਈ। ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਮੀਨ ਫ਼ਲਕ’ਚ ਫਾਸਲਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਉਸ ਬੁੱਢੀ ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਭਾਪਾ। ਜਿੰਨੇ ਘੰਟੇ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਫ਼ਸੇ ਸਨ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਬੈਠੀ ਦੇਖਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਵੱਡੇ ਘਰ ਦੀ ਸੀ, ਸਭ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਿੱਤੇ ਨੌਕਰ ਨਹੀਂ ਦੀਂਦੇ। ਬੇਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੇ ਮੈਲ਼ੇ ਲੀੜੇ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਧੋਏ! ਸਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਮੇਰੇ ਬੂਟ ਪੋਲਿਸ਼ ਕੀਤੇ। ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਸੀ। ਜਦ ਅੱਗਲੇ ਦਿਨ ਉੱਥੋਂ ਤੁਰੇ, ਉਹ ਤਾਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾਲ਼ ਰੋਈ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ! ਸੋ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰੇ। ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ਼ੇ ਗੋਰੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਕੀ ਪਤਾ ਜੇ ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਬਣ ਗਈ ਤੇ ਘਰ ਪਰਤਿਆ, ਨਾਲ਼ੇ ਮੇਮ ਨੋਂਹ ਲੈ ਕੇ ਆਵਾਂਗਾਂ! ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਮਾਂ ਭੈਣ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਹੈ ਭਾਪਾ ਜੀ। ਰਬ ਖ਼ੈਰ ਕਰੇ। ਹੁਣ ਜਦ ਮੌਕਾ ਫੇਰ ਮਿਲਿਆ, ਲਿਖਾਂਗਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤ ਖੇਮਿਆ। ਵੈਸਾਖ ਦਾ ਅਠਾਰਹਵਾਂ ਦਿਨ ਪਿਆਰੇ ਬੂਟੇ ਕਿੱਦਾਂ ਯਾਰ। ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਜਿਹੜਾ ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈਂ। ਹੁਣ ਛੇ ਮਹਿਨੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਜਦ ਦਾ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਜਾਂ ਭਾਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿੱਖੀ ਹੈ। ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਹੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਪਧਿਆਣੇ’ਚ ਸਾਰੇ ਕਿਵੇਂ ਹਨ? ਛੇ ਮਹਿਨੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਜਦ ਦੇ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰਾ ਮੂੰਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਾਂ? ਉਹ ਜਰਮਨ ਬੜੇ ਬੇਮਾਨ ਲੋਕ ਹਨ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਵੈਸਾਖ ਦਾ ਨੌਂਵਾਂ ਦਿਨ ਸੀ। ਗੋਰੇ ਐਪਰਲ ਦਾ ਬਾਹਈਆਂ ਦਿਨ ਕਹਿ ਰਹੇ ਨੇ। ਉਸ ਦਿਹਾੜ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਪੰਜ ਵੱਜੇ, ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਅਸੁਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੈਸ! ਮੈਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੁੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਖ਼ਬਰੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮਰ ਗਏ ਸੀ! ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ਼ ਜਰਮਨ ਸਾਡੇ ਲਾਗੇ ਆ ਚੁੱਕੇ, ਈਪਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਲ਼। ਅੱਗਲੇ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ, ਮਤਲਬ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਲਾਹੋਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਆਏ ਫ਼ੌਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਥ ਦੇ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਫਰੋਜ਼ਪੂਰ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਰਲ਼ਾਉਣਾ ਸੀ। ਸੋ ਅਸੀਂ ਆਰਲੀਆਨ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਈਪਰ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਝੌਂਣਾ ਸੀ। ਚੌਵੀ ਘੰਟਿਆਂ ਕੂਚ ਕੇ ਪੈਰ ਬੂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਜ ਗਏ! ਅਸੀਂ ਓਦਰਡਾਮ ਪੁੱਜੇ। ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰੀ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਤੁਰੇ। ਮੀਂਹ ਨਾਲ਼ ਪੱਥ ਤੇ ਪੈਰ ਖਿਸਕਦੇ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜਰਮਨ ਗੈਸ ਵਰਤ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪਾਣੀ ਵਾਲ਼ੀ ਵਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਉਸ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਪੱਗਾਂ ਦੀ ਕੰਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਧਾਰ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਫੇਰ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਲੁਪੇਟਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਪੱਗ ਨੂੰ ਇੰਝ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਤਿਆਰ ਸਨਮ ਅਸੀਂ ਰਮਾਲਾਂ ਉੱਤੇ ਮੂਤ ਕਰ ਕੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਅੱਗਲੇ ਦਿਨ ਸਾਡੀਆਂ ਬ੍ਰੀਗੇਡਾਂ ‘ਗਾਂਹਾਂ ਗਈਆਂ। ਫਰੋਜ਼ਪੂਰ ਵਾਲ਼ੀ ਤੇ ਜਲੰਧਰ ਵਾਲ਼ੀ ਨਾਲ਼ੇ ਹੀ ਗਈਆਂ। ਇੱਕ ਕਿੱਲ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਵੱਡੀ ਪਾਣੀ ਭਰੀ ਖਾਈ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟੇ। ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ਼ ਜ਼ਿਆਦੇ ਬੰਬ ਤਾਂ ਖਾਈ ਚ ਖਾ ਹੋ ਗਏ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾਈਆਂ। ਫੇਰ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਬੰਬ ਪਠਾਣਾਂ ਉੱਤੇ ਆ ਡਿੱਗਿਆ। ਕਈ ਜਣੇ ਮਰ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਵਿਲਟੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ਸੀ। ਉਸ ਹੀ ਵੇਲੇ ਸਾਡੇ ਤੇ ਗੈਸ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਪਰ ਜਰਮਨ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਵੀ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂ ਕੀਤਾ। ਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਾਲ਼ੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਵਾਲੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਸੀ। ਅੱਗਲੇ ਦਿਨ ਆਥਨ ਦੇ ਦੋ ਵੱਜੇ ਸੋ ਬੰਦੇ ‘ਗਾਂਹਾਂ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਖ਼ੋਜ ਕਰਨ ਗਏ ਸੀ। ਦੇਖਣਾ ਸੀ ਕਿੰਨੇ ਦੂਰ ਜਰਮਨ ਖ਼ੰਦਕ ਸਨ। ਪਰ ਉਹ ਅਫਸਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤੇ। ਲਾਹੌਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਮੂ ਮੀਲ ਤੁਰਨਾ ਪਿਆ ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਥਾਂ ਪੁੱਜਨ ਵਾਸਤੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਅੱਕੇ ਥੱਕੇ ਸਨ। ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਪਰ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਰਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਰਮਨ ਖ਼ੰਦਕ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਚੀ ਸੀ। ਉਹ ਲੋਕ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਡਿਆਂ ਸਾਰਿਆ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਕਾਲ਼ੀ ਮਿਰਚ, ਚਿੱਟੀ ਮਿਰਚ ਸ਼ਾਦੀ ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸਿਓ ਕੋਣ ਅੱਗੇ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓ ਜਰਮਨ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਨੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਕੀਮਾ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨਾਲ਼ੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਗੈਸ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਬੋਟਲਾਂ ਚ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਬਾਜ਼ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਪੁੱਜਿਆ। ਨੀਲਾ ਘੋੜਾ ਵੀ। ਪਰ ਗੈਸ ਦੀ ਪੀਲੀ ਚਾਦਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸੇ ਜਾਣ ਜਾਂ ਕੀ ਕਰਨ। ਹਫੜਾ ਦਫੜੀ’ਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਬਾਜ਼, ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਚਲਾਏ ਤੀਰ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ! ਸਾਡੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਬੰਦੇ ਮਰ ਗਏ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇੰਝ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਗੋਰੇ, ਕਾਲ਼ੇ, ਆਪਣੇ। ਚਾਰ ਸੌ ਚੁਤਾਲ਼ੀ ਦੇਸੀਆਂ’ਚੋਂ ਤਿੰਨ ਸੌ ਅਠਾਤਾਲ਼ੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਮ ਮਰ ਗਏ ਸੀ! ਪਰ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਵੀ ਉਸ ਦਿਨ ਦੇਖੀ ਸੀ ਯਾਰਾ! ਬਾਜ਼ ਨੇ ਫੇਰ ਵੀ ਕਈ ਮੂੰਹ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਘੋੜੇ ਨੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਿੱਧ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਤੀਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਥੌੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਕੰਮ ਸਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ, ਕਾਸ਼! ਜਿਹੜੇ ਜਿਗਰੇ ਵਾਲ਼ੇ ਆਮ ਆਦਮੀਆਂ ਉਸ ਦਿਹਾੜ ਦੇਖੇ ਸੀ! ਉਹ ਤਾਂ ਲਾਜਵਾਬ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਸੱਚੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤਾਂ ਭਨ ਸਿੰਘ, ਮੁਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਰੁਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿਖਾਈ ਸੀ। ਰੁਰ ਤੇ ਮੁਲੇ ਨੇ ਕਈ ਬੰਦੇ ਬਚਾਏ। ਭਨ ਸਿਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਗੋਰਾ ਕਪਤਾਨ, ਬੈਂਕਸ, ਨੂੰ ਵੀ ਬਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ, ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਣਾ ਜਰਮਨ ਖ਼ੰਦਕ ਕੋਲ਼ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਇੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਢਾਈ ਵੱਜੇ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਗੈਸ ਬੋਟਲਾਂ ਸਾਡੇ ਤੇ ਸੁੱਟੀਆਂ। ਇੱਕ ਦਮ ਬੰਦੇ ਧਰਤ ਉੱਤੇ ਦੁੱਖ’ਚ ਡਿੱਗੇ। ਐਣਾ ਤਸੀਹਾ ਕੱਦੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾਂ ਕਿ ਆਦਮੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਜਫਰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਜਾਂ ਪੀੜ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਸੀ। ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ਼ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਤੇ ਰਮਾਲ ਉੱਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ਼’ਚ ਇੰਝ ਕਰਨਾ ਪੱਗੜੀ ਦੀ ਅਹੀ ਤਹੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗਿੱਲੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ਼ ਗੈਸ ਦਾ ਅਸਰ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਮਿੱਤਰ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਅੱਖਾਂ ਲਾਗੇ ਸਨ। ਅੱਖਾਂ ਇੱਕ ਦਮ ਸੜ ਗਈਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ! ਇੰਝ ਹੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਤੇ ਰਮਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਜਲ਼ਦੀ ਗੈਸ ਨਾਲ਼ ਭਰ ਗਏ ਸੀ। ਫ਼ਰਕ ਤਾਂ ਪੈਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੋਰ ਫ਼ੌਜੀ, ਗੋਰਾ ਜਾਂ ਕਾਲ਼ਾ, ਗੈਸ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਮੈਂ ਮੂੰਹ ਕਸੀਸ ਕਿ ਲੜਾਂ। ਯਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਜਲ਼ੀਆਂ, ਤੇ ਫੇਰ ਫੇਫੜੇ ਝਲ਼ਸ ਰਹੇ ਸਨ! ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮਾਸ ਸੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੇ ਨਕਾਬ ਹੁੰਦਾ, ਜਾਂ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਬੰਦ ਐਨਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ! ਜਿਵੇਂ ਸਭ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਤੇ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਚੰਗੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਲਾਹ ਕੇ ਮੂੰਹ ਮਾ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਲੁਪੇਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਮਾਸ ਸੜਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਦੁੱਖ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ’ਚ ਦਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਫ਼ੌਜੀ ਜੋ ਮੇਰੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਸਨ ਬਦਕਿਸਮਤ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਧਰਤ ਉੱਤੇ ਕਰਕ ਦੇ ਸੀ, ਧੂਹ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਚੀਕਦੇ ਸੀ।ਟੀਸ ਨਾਲ਼ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਖੁਰ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕਈ ਜਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸੀ। ਫੇਫੜੇ ਪਾੜ ਰਹੇ ਸੀ! ਹਵਾ ਪੀਲੀ ਸੀ। ਧੁੰਦ ਹੀ ਧੁੰਦ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਨੱਸੇ। ਗ਼ਲਤ ਨਾ ਸਮਝੀ। ਅਸੀਂ ਲਿੱਦ ਕਰਨੀ ਵਾਲ਼ੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪੀਲਾ ਪਤਾਲ਼ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਜਿੰਨ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ, ਪਰ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਰਮਨ ਦਹਿਸਿਰ ਨੇ ਮਚਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੀ ਸੂਰਮਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਹਵਾ ਗੈਸ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਲੜਨਾ ਯਾਰ? ਜਿਹੜੇ ਮਰ ਗਏ ਸੀ ਤੇ ਮਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ - ਕਿਸੇ ਦੀ ਧਰਤ ਨਹੀਂ- ਮੈਦਾਨ’ਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗਿਆਨ ਪਿੱਛੇ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੇ ਵਾਂਗਰ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਗੈਸ ਨੇ ਬਹੁਤਾ ਉਜਾੜਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਨਿੱਕੇ ਟੋਲੇ ਨਾਲ਼ ਉੱਥੇ ਠਹਿਰਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਬਾਜ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਜੇਮੰਦਰ ਮਿਰ ਦਸਤ, ਜਿਸ ਨੇ ਟੋਲੇ ‘ਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਨੂੰ ‘ਗਾਂਹਾਂ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ, ਨੀਲੇ ਘੋੜੇ ਮਗਰ। ਉਸ਼ੇਰ ਤੀਕਰ ਉੱਥੇ ਲੜੀ ਗਏ। ਉਸ਼ੇਰ ਸਾਰ ਪਰਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਘਾਇਲ ਜ਼ਖਮੀ ਫ਼ੌਜੀ। ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਫੱਟੜ ਹੋਣ ਤੇ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦ ਉਗ ਘੋੜਾ ਅੱਗੇ ਦੌੜਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਤੀਰ ਪਿੱਛੋਂ ਜਰਮਨ ਵੱਲ ਛੱਛੇ ਗਏ ਸੀ, ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਮਿਰ ਦਸਤ ਨਾਲ਼ ਗਿਆਨ ਮੁੜਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਗੈਸ ਦੀ ਹਮਕ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਰਹੀ। ਜਦ ਬਾਰਾਂ ਵੱਜ ਕੇ ਗੂੜੀ ਰਾਤ ਸੀ, ਫੇਰ ਹੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਹੱਟੀ। ਫੇਰ ਹੀ ਉਸ ਮੈਦਾਨ ਜਾ ਕੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਕੇ ਆ ਸੱਕੇ। ਸੰਚਾਰ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਟਰਾਂਜ਼ਿਸਟਰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਦੋ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ, ਸੱਪਰ ਜਾੲੈ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ, ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨ ਕੀਤਾ। ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੀ ਬ੍ਰੇਗੇਡ ਨੇ ਇਵਜ਼ ਕੀਤਾ। ਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੇ ਜਲੰਧਰ ਬ੍ਰੇਗੇਡਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰੇਕ ਪਿੰਡ ਜਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ’ਚ ਸੀ। ਅੱਗਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬੀਤੇ। ਹਰ ਦਿਹਾੜ ਅਸੀਂ ਜਰਮਨਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਹਰ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੈਸ ਵਰਤਿਆ। ਹਰ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਅਸਫਲ ਸਨ, ਕਾਮਯਾਬੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਰਹੇ। ਫਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੇ ਸਿਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਨੇਡਾ ਵਾਲ਼ੀ ਬ੍ਰੇਗੇਡ ਨੇ ਮੱਦਦ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਦੋ ਗੋਰਖੇ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਨੇ ਵੀ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਤਾਰ, ਬਾਰਬਡ ਵਾਇਰ, ਤੱਕ ਨਾ ਪੁੱਜ ਸਕੇ। ਇਸ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਗੱਲਾ ‘ਚ ਦਾਨੇ ਹੁੰਦੇ, ਉਨ੍ਹੇ ਮਰਦ ਗਵਾਚ ਗਏ ਸੀ। ਖ਼ੂਨ ਖ਼ਰਾਬਾ ਸੀ। ਜਰਮਨ ਗੰਨ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਥੁੱਕੀ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਧਰਤ ਨੂੰ ਚੁੰਮੀ ਗਏ। ਬਾਜ਼ ਤੇ ਘੋੜਾ ਥੱਕ ਗਏ ਸੀ। ਤੀਜਾ ਵਲ਼ੀ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤੀਰ ਰੁੱਕ ਗਏ। ਫੇਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੋਈ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ਼ਕਲ ਨੂੰ ਤਰਕ ਕਰਨਾ। ਤਿਆਗਣਾ ਸਾਡੀ ਆਦਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰੀਏ? ਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਓਦਰਡਾਮ ਪਰਤ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਜਰਮਨ ਬੰਬ ਛੱਡ ਰਹੇ ਸੀ। ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਖ਼ੰਦਕਾਂ’ਚ ਨਹੀਂ ਲੁਕ ਰਹੇ ਸੀ।ਅਕਸਰ ਸ਼ੇਰ ਮਰਦ ਕੌਮ ਦੇ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ ਵੀਰਆਮੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੋਚ ਬਿੰਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਗੋਰੇ ਤਾਂ ਸੋਚਦੇ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਡਰ ਹੈ ਗੈਸ ਦਾ। ਆਪਣੀ ਬਚਾ ਵਾਸਤੇ ਲੁਕਨ ਤਿਆਰ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਵਾਂਗਰ ਕਿਰਪਾਨ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਰਫ਼ਲ ਪਿੱਛੇ ਲੁੱਕ ਕੇ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਛੱਡਦੇ ਨੇ। ਦੂਰੋਂ ਬੰਦਾ ਮਾਰਦੇ ਨੇ। ਜਰਮਨ ਟੈਂਕਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੁੱਕਦੇ ਨੇ। ਸਾਥੋਂ ਅਲੱਗ ਕੌਮਾਂ ਹਨ। ਜਰਮਨ ਬੰਬ ਛੱਡੀ ਗਏ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਖੈਮਾ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹੇ, ਸੋ ਅੱਖ ਰੱਖ ਸਜਦੇ ਸੀ। ਕੀ ਪਤਾ ਕੱਦ ਬੰਬ ਜਾਂ ਗੈਸ ਆ ਜਾਵੇ? ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਸਾਡੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬੰਬਾਂ ਨੇ ਡਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਪ ਪਾਸ ਘੋੜੇ ਨੱਸੇ। ਹਾਰ ਕੇ ਨੀਲੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ਼ ‘ਕੱਠ ਕੀਤੇ। ਪਰ ਕੋਈ ਕੋਈ ਤਾਂ ਬਚ ਨਿਕਲ਼ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੱਕਲ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ ਘੋੜੇ ਗਧੇ ਜਰਮਨ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ? ਸਿਰਹਿੰਦ ਬ੍ਰੇਗੇਡ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡੋਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੱਡਣ ਕੁਝ ਗੋਰੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਸੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ। ਜਿਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਈਨ ਖ਼ੰਦਕਾਂ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ਼ਦੀ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕੱਟੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ, ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਦੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਤੋਂ। ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤੀ ਬੰਦੇ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸੀ। ਤੇ ਕੀ ਮਿਲਿਆ? ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਲੈਤ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੇ। ਉਸ ਦੇ ਦੱਟ ਵੱਜ ਗਈ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਫ਼ੌਜੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਜਿਹੜੇ ਸੱਟ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਸੋਪਤੇਨਿਆ ਭੇਜਣ ਲੱਗੇ ਨੇ। ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਹੀ ਮੈਦਾਨ’ਚ ਭੇਜਣ ਲੱਗੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਦੇਸ ਉਡੀਕਦਾ ਹਾਂ। ਤੇਰਾ ਮਿੱਤਰ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ, ਖੇਮ ਸਿੰਘ ਮੱਘਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿਨ ੴ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਪਿਆਰੇ ਭਾਪਾ ਜੀ, ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ। ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਈ ਮਹਿਨੇ ਵਾਸਤੇ ਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਫ਼ਿਕਰ’ਚ ਪਏ ਹੋਣਗੇ। ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋਂ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ। ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਲਿਖਣ। ਮਾਂ ਠੀਕ ਹੈ? ਭੈਣ ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਰਾਜੀ ਹੋ? ਹਰ ਦਿਨ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੋਚਦਾਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਲੜਾਈ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਡਾਕਟਰ ਬਰਾਏਟਨ ਨੇ ਬਚਾ ਦਿੱਤਾ ਮੈਨੂੰ। ਦੱਸਦਾਂ ਕੌਣ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਕ ਹਾਸਪਤਾਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ। ਜੇ ਕਿਸਮਤ ਹੁਣ ਚੰਗੀ ਹੋਈ, ਇੱਥੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤੂਗਾ। ਜਦ ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ਼੍ਹੀਆਂ ਸਨ, ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕੇ ਮੈਂ ਸੁਪਨੇ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਰਾਜ ਮੱਹਲ ਸੀ! ਕੀ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ’ਚ ਵਾਪਸ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ? ਖ਼ੰਦਕਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ? ਨਜ਼ਰ ਉੱਪਰ ਛੱਤ ਵੱਲ ਗਈ। ਛੱਤ ਸ਼ੀਸ਼ ਮੱਹਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੁੰਬਦ ਸੀ। ਛੱਤ ਦੇ ਗੁੰਬਦ ਦੇ ਗੱਭੇ ਨੀਲਾ ਅੰਬਰ ਰੰਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੇ ਸਬਜ਼ ਬੂਟਾ ਵਾਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਤੇ ਕਈ ਜੀਭਾਂ ਵਾਂਗ ਆਸ ਪਾਸ ਵੱਧਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਅਜਗਰ ਸੀ, ਮਤਲਬ ਅਜਗਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ। ਕੀ ਪਤਾ ਬੁੱਤ ਵਿਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਤਾਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਮਾਂਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਮੱਹਲ ‘ਚ ਸੀ। ਲਾਲ ਨਮੂਨੇਦਾਰ ਘੜਤ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਸੁਦੰਰ ਸਨ। ਛੱਤ ਦੇ ਗਭੋਂ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਤਾਰ ਲਮਕਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਫ਼ਾਨੂਸ ਵੀ ਲਮਕਦਾ ਸੀ। ਛੱਤ ਕੰਧਾਂ ਫਰਸ਼ ਸਭ ਲਾਲ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਲ ਆਡੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਸਨ, ਹਰ ਮੰਜ਼ਲ ਤੇ ਕਈ ਮਹਿਰਾਬਾਂ ਸਨ। ਹਰ ਮਹਿਰਾਬੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਕਾ ਜਿਹਾ ਫ਼ਾਨੂਸ ਲਮਕਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸਨ, ਵੱਡੇ ਫ਼ਾਨੂਸ ਥੱਲੇ, ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਭਵਨ ਵਿੱਚ। ਦਰਅਸਲ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਦਰਬਾਰ ਵਰਗਾ ਕਮਰਾ ਜਾਪਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਕਈ ਪਲੰਘ ਮੰਜੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਸਨ। ਜਦ ਗਿਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਸਤ ਸੌ ਮੰਜੇ ਦਿਸੇ। ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੀਲੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਾਕੀ ਪੱਗਾਂ ਪਾ ਕੇ ਪਏ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਦੂਜਾ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਦੇ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸੱਟਾਂ ਵੱਜੀਆਂ ਸੀ। ਜਦ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਹਾਸਪਤਾਲ ਬਾਹਰੋਂ ਇੱਕ ਮੱਹਲ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੱਹਲ। ਬਾਹਰ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸੀ, ਪਰ ਜੋ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਸੀ। ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਕ ਜਾਹ ਸਕਦੇ ਸੀ, ਜੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਅੱਖ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੋਵੇ। ਹਾਸਪਤਾਲ ਦੇ ਕਾਮੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਇਸ ਵਲੈਤ ਵਿੱਚ ਖਾਸੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਦੇਸ’ਚ ਬੈਠੇ ਸੋਚਦਾ ਨੇ। ਕੀ ਸਾਡੇ ਤੇ ਆਮ ਟੁੱਟੀ ਫੁੱਟੀ ਕੌਮ ਨੇ ਰਾਜ ਕਰ ਲਿਆ? ਉਹ ਕਿਵੇਂ? ਕਿਸ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ? ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਇਸ ਦੀ ਸਚਾਈ ਸਾਥੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਆਮ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਹੀ ਇੱਥੇ ਵੱਸਦੇ ਨੇ। ਖ਼ਬਰੇ ਤਾਈ? ਕੀ ਪਤਾ। ਸੋ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਵਲੈਤ ਕਿਵੇਂ ਪੁੱਜਾ? ਇਹ ਅਸਲ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਹੈ ਨਾ। ਜਦ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗਏ, ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਮਰੇਰ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨੂੰ ਆਰਲੀਅਨ ਤੱਕ ਕੂਚ ਕਰਨ ਤਿਆਰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਦ ਜਰਮਨ ਬੰਬ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਗਿਆ। ਕਈ ਜਣੇ ਥਾਂ ਖਲੋਤੇ ਮਰ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਦ ਹਾਸਪਤਾਲ ਹੋਸ਼ ਆਇਆ, ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਫਰਾਂਸ ਤੋਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋਇਆ ਇੱਥੇ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਟੱੁਟ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ ਵੀ ਸੱਟ ਵੱਜ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੇ ਵਾਲ਼ ਕੱਟ ਕੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡੇ ਫਾਲਜ ਹੋ ਜਾਣੇ ਸੀ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਲ ਹਾਂ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਹਜਾਮਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਨਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸੀ ਕਿ ਮਰ ਵੀ ਸਕਦੇ ਸੀ ਜਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਲਕਵੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਂਹ ਹੀ ਟੱੁਟੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਗਿਆਨ ਸਿੰਹ ਨੂੰ ਲਭਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ! ਜਿਓਂਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਖ਼ਬਰ ਭਾਪਾ ਜੀ। ਹਰ ਦਿਨ ਗੱਪਾਂ ਚੱਪਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਸਾਨੂੰ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਭੇਜਦੂਗੇ, ਪਰ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਜੰਗ ਦੇਖ ਕੇ ਖ਼ੂਹ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਫੇਰ ਵੀ ਜੋ ਦੇਖਿਆ ਨੂੰ ਧੋ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਛਤਰੀ ਸੈਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ। ਇੰਝ ਹੀ ਥਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਾਸਤੇ ਵੀ। ਗੋਰੇ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਜਿੱਦਾਂ ਕੋਈ ਬੇਗਾਨਾ ਭਾਰਤੀ ਕੱਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸਗੋਂ ਭਾਰਤੀ ਕਿੱਥੇ ਬੇਗਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ? ਪਰ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਦਿਲ ਤੋਂ ਬੇਗਾਨੇ ਹੀ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਨੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਿੱਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਨੇ? ਲਕਸ਼ਮੀ ਸਾਹਮਣੇ ਮੱਥਾ ਪੈਸੇ ਵਾਸਤੇ ਟੇਕਦੇ ਨੇ। ਆਪਣੇ ਭਲੇ ਵਾਸਤੇ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਰਾਜ ਤੇ ਗ਼ੁੱਸਾ ਹੈਮ ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਲੜਨਾ ਆਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਰੱਬ ਦੀ ਕੌਮ ਹੈ। ਕਈ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਖਰਾਬ ਹੋ ਚੁੱਕੇ। ਕਈ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹਨ, ਗੈਸ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਹਰ ਦੂਜਾ ਫ਼ੌਜੀ ਅੰਗ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਤੁਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਨੇ, ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ। ਇਹ ਹਾਲ ਹੈ ਸਭਦਾ। ਸਾਡੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਗੋਰੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ। ਇੱਕ ਦੋ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸੋਨੀਆਂ ਨੇ। ਮੌਕਾ ਹੈ ਗੋਰੀ ਮੇਮ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਨੌਹ ਬਣਾਉਣ ਦਾ! ਮਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿਓ! ਜਦ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਰੁੱਖਾਂ’ਚ ਉਹੀ ਬਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ। ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਤੇ ਅੱਖ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਨਾਲ਼ ਮੈਨੂੰ ਸੁਖ ਮਿਲਦਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੇ ਬਿਸਤਰੇ ਪਲੰਘ ਸਨ, ਉਹ ਵਾਸਪ ਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਾਨੂੰ ਆਸਜਨਕ ਦੇਣ, ਤਵੱਕੋ ਦੇਣ। ਇੱਕ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਮੰਜੇ ਨਾਲ਼ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਨੀਲੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਹਾਨੇ ਸੀਤੇ ਸਿਤਾਏ ਪਟੰਬਰ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਧਣਖ ਮੰਜੇ ਤੇ ਟਿਕਾਈ ਸੀ, ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ਼। ਉੱਪਰ, ਗੁੰਬਦ ਦੇ ਪਾਸੇ ਇੱਲ ਖੁੱਲ਼੍ਹੀ ਬਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਬਾਜ਼ ਉੱਡ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਝਪਟਕੇ ਉੱਡਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾਈ ਤੇ ਆ ਟਿੱਕਿਆ। ਬਾਜ਼ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਬੱਸਮ ਉਧਾਰਿਆ। ਫੇਰ ਮਰੀਜ਼ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਇੱਜੜ ‘ਕੱਠਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਪਿੱਛੋਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣੀਆਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਅਫ਼ਜ਼ਾਈ। ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਸਭ ਨੂੰ ਮਿਲੀਮ ਜ਼ਾਤ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ, ਧਰਮ ਦੀਨ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ। ਪਿਆਰ ਸਭ ਵਾਸਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਜਿੱਡਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੇਰੇ ਨੈਣ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਪਲ ਵਿੱਚ ਭਾਪਾ ਜੀ, ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਲੰਘ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਭ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਫ਼ ਸੀ। ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗਿਆਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਖਲੋਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਹੇੜ੍ਹ ਵਿੱਚ। ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਗੁਲਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆ ਖੜ੍ਹਾ। ਬਰਾਏਟਨ ਵੱਲ ਝਾਕਾ। ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਨਿੱਗ੍ਹਾ ਕੀਤੀ। ਕਿਸਮਤ ਚੰਗੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਾਸ਼! ਕਿੰਨੇ ਮਿੱਤਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗੇ! ਜਿਨ੍ਹੀਆਂ ਰੋੜੀਆਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਖਿਲਰੇ ਨੇ ਸ਼ਾਹਿਦ ਓਨੇ ਲੋਕ ਜੰਗ ਨੇ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤੇ ਨੇ। ਗੋਰੇ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕਈ ਗੱਲਾਂ’ਚ ਬਹੁਤ ਸੰਗ ਦਿਲ ਹਨ, ਤਮ੍ਹਾ ਕਰਦੇ, ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਬਿਨਾ ਮਤਲਬ ਜੱਗ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੇ ਜੱਗ ਦਾ ਨਰਕ ਬਣਾ ਦੇਣ, ਮੇਰਾ ਮੇਰਾ ਮਾਇਆ ਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਆਪਾਂ ਕਿਤੇ ਘੱਟ ਹਾਂ? ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਜੰਗ ਜਿਤਨ ਵਾਸਤੇ ਬਹੁਤ ਪਾਮਰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਉਸਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਗੈਸ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੋ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਇੱਥੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ, ਕਾਫ਼ੀ ਉਦਾਰ ਹੈ, ਉੱਨਤ ਹੈ। ਤੇ ਸੋਚ ਐਣਾਂ ਦੀ ਕਿੱਥੇ ਤੱਕ ਹੈ! ਔਰਤ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਬਰਾਬਰ। ਕੋਈ ਧਰਮ ਦੀਨ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਖ਼ੈਰ ਇਮਾਨਦਾਰ ਬੰਦਿਆਂ’ਚ ਕੋਈ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਰ ਕੌਮ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ’ਚ ਲੜਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਸਾਂਗਾ। ਖ਼ੈਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ। ਔਖਾ ਹੈ। ਜੋ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਤੁਹਾਡੇ ਪਲੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਬਾਂਹ ਠੀਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰੂ। ਨਹੀਂ, ਪਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਕੇ ਸਿੰਘ ਕੀ ਹੁੰਦਾ। ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਚ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸੱਚ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਚ ਵਾਸਤੇ। ਇਹ ਕੋਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖ਼ਲਸਾ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਮੈਂ ਘਰ ਪੁੱਜਾ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਮੈਂ ਮਦਾਨ’ਚ ਹੀ ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ। ਤੁਸੀਂ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ। ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਣਾ। ਸੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੀਰਾਂ ਵਾਂਗਰ ਸਿੱਧਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ। ਅੱਜ ਜਰਮਨ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਝਿਜਕਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਝਿਜਕਦਾ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ, ਕੀ ਪਤਾ ਭਾਰਤ’ਚ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਉਡੀਕਦਾ ਹੈ। ਆਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਟੱਬਰ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ। ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ? ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਬਾਜ਼ ਆ ਕੇ ਟਿੱਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਸਕਾਨ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਝਾਕਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਸੂਰਜ ਅਸਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਕਰੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ਼ੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਜੇ ਇੰਝ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਭਾਪਾ ਜੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਮਾਂ ਭੈਣ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਸਮਝਾ ਦਿਓ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ ਖੇਮਿਆ। ਭਰਤੀ ਹੋ ਜਾ ਵੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹੇ ਰੰਗਰੂਟ ਏਥੇ ਖਾਵੇਂ ਸੁੱਕੀ ਹੋਈ ਰੋਟੀ ਓਥੇ ਖਾਵੇਂ ਫ਼ਰੂਟ… ਏਥੇ ਪਾਵੇਂ ਫਟੇ ਹੋਏ ਲੀੜੇ ਓਥੇ ਪਾਵੇਂ ਸੂਟ… ਏਥੇ ਪਾਵੇਂ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਜੁੱਤੀ ਓਥੇ ਪਾਵੇਂ ਬੂਟ… ਉਡ ਗਈ ਪਤੰਗ ਪਿੱਛੇ ਡੋਰ ਬਈ ਮਹਿੰਡੀ ਤੋਬਾ ਤੋਬਾ ਜਰਮਨ ਨੇ ਪਾਇਆ ਡਾਢਾ ਜ਼ੋਰ ਬਈ ਮਹਿੰਡੀ ਤੋਬਾ ਤੋਬਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਚਲਦਾ ਨਹੀਂ ਜ਼ੋਰ ਬਈ ਮਹਿੰਡੀ ਤੋਬਾ ਤੋਬਾ

Punjabi Language Book Club #BritishSikhs #punjabi ਸਕੀਨਾ (Skeena) by Fauzia Rafique About the book Every so often an important novel is written, enriching the canon of Punjabi literature. Skeena, a novel by Fauzia Rafique, is one of those. She began writing it in 1991, completing it in 2004, when it was initially released in Pakistan, but then available only in Shahmukhi script. It was released in nine cities there, and was a resounding success. This is of course very positive for Punjabi, a language neglected on it’s home ground, especially in Pakistan, and positive for Fauzia Rafique, for her novel does not pull any punches, nor does Skeena shy away from often taboo themes in Islamic society, and indeed all Punjabi communities. To place it in a genre, one could call it Feminist Literature. That in itself is amazing, as it has gained kudos in Pakistan, considering the environment there since Zia, and definitely since 9/11. The book has been released in Canada, both in the Gurmukhi transcript (the version I have read) and translated in English. I think indeed it should be translated into French and Spanish as well. Skeena is a journey of a smart girl who questions everything. We meet her at the age of seven, and the story then takes us to young adulthood, into the Pakistan of General Zia, to Canada, and a forced marriage with a complete stranger, to finally finding love with the last person she expected under the sun amongst the blueberry fields of British Columbia. This is no Hollywood saccharine-filled story, or a Bollywood fake-fantasy, or despite what I have said, stereotypical, east-is-worst-and-west-is-best plot. Skeena is the stark and true experience typical of many a Punjabi woman, in this case one bought up in Islamic Culture, but it can so easily apply to those women bought up in Sikh or Hindu culture as well. What is the common factor? Punjabi attitudes. Reading Skeena bought up many issues for me, general themes and points significant to the state of Punjabi Literature today. It needs to be examined in the context of these issues. Techniques in how to write prose have moved on a lot in the last century or so. The other factor that has moved on is the subject matter and how honestly it is dealt with. What may have seemed great in Russian and English literature (other than Urdu and Hindi, the greatest influencers on Punjabi language in the last 100 years) in Victorian times, and pre-partition India is now stale, boring and irrelevant. There has been a malaise in Punjabi literature, confounded, I think by the following factors. - Male domination in writing - Religious domination, but often the incorrect interpretation of the faith - Sycophantic behaviour of the established writers - Greedy Printer-Publishers - Political strangulation of the artist - The public itself not reading - Writers' life experience only restricted to the village - Conservative values All of the above are shattered in Skeena, if not by the protagonist, certainly by Rafique’s writing. It is a well know fact that society is judged culturally by two yardsticks: its religious beliefs and its art. Punjabi society puts little value on the latter, though it then bemoans why its language and rituals are being lost by the young, especially those in the diaspora. Russian, English and Spanish societies, taking but three examples, put great emphasise on language and literature. The English worship Shakespeare, to the extent one thinks no one anywhere in the world or in any other language can write like him. Obviously a false premise, but one that shows how important literature is to reflect a society's wants, truths and desires (as Skeena does). The Russians treat their writers like demi-gods. What is more interesting is that in all of these societies, the greatest readers are the women. Not the men. So clearly, to ensure that one’s literature is relevant and well read, one cannot ignore women. Yet, Punjabi has done so, never giving women writers (Amrita Preetam is the one true exception) a voice. Worse, the men do not have a clue what it is the women want to read or what experiences they need to read to fulfil their spiritual needs. This failure means that Punjabi writers can never be read that widely, and how can any man really capture what has happened to a woman that well? Feminist literature is a necessity in Punjabi, a voice as important as the Dalit’s. There are positive points in faith. Islam brings unity, encourages belief in one God. Hinduism brings order and Sikhism has placed all men of all faiths equal and, more importantly, women at the same level. The failure has come in interpreting and applying these faiths, or ignoring the real messages, or using them to suppress weaker members of society. In Sikhism, it is clear - man and woman, apart from the obvious physical differences, are equal in rights. Yet in practice, Punjabi culture dominates, placing women as subservient. This is even worse, when viewed through caste, as in Hinduism, and if ones takes Skeena’s word for it, much worse in her Muslim society. Conservative values such as this often clash with the democratic soul of art. Punjabi literature will not truly shine again until such conservative views are challenged, without the fear of a fatwa. In fact, all that the latter achieves is “apnay pairaan vich kuhari marni”. The proof of this is seen in the way Salmon Rushdie’s Satanic Verses was treated, and Behzti, the play in Birmingham was tackled. We have all forgotten what made Punjabi literature great. Guru Nanak was a rebel and all of his poems and writings in the Guru Granth are a direct assault on the established attitudes of organised religion. The same is true of Sufi literature. Yet if one was to do that now, the extremists will come down like bricks on you, a fact so well highlighted when all that Skeena wanted to do in Zia’s Pakistan is visit a few Sufi melas. I found Rafique’s writing here brave and fresh. I have been constantly told what Punjabi people will take or not take, and not to write certain things. I was told off for using the word naked, to describe a woman. I was told by one publisher that I could not show love between two women (it was not pornographic, yet despite him saying Punjabi readers were not ready, I put it on a blog, and have had so far 3,000 hits), or that I could not depict incest, because it was wrong. Subjects that I know cover reality, and subjects that I know English Literature has dealt with for decades. So I sanitized much of my writing. Guess what! Rafique has not. Skeena at one point depicts two lesbian couples, one of them Pakistani. Skeena does not shy away from masturbation, has swearing, and deals with reality. Has it made it a bad novel, has it made it into some porn? No, it has helped match it with the best of European and Oriental Literature. This is grown-up stuff, and much needed. The new generation of Punjabi reader is much more savvy and is bored with reading about village life and Z-TV-style bickering over land, between jathani and durrani, etc., etc. That is why no one reads Punjabi anymore. So considering that most Punjabi literature nowadays is written by Sikhs in Gurmukhi, to find a blunt and in-your-face novel coming from a Pakistani woman, is not only refreshing but makes one wonder how many gems across the border are there? Navel gazing by the established writers is strangling voices like Rafique’s. We need to ignore these dinosaurs who will be dead soon, and read and write more novels like Skeena, to kick start Punjabi again. I think my last few points are obvious, and I don’t directly need to go into them further, but rather they will become apparent as we cast our eye back on Skeena style-wise and plot-wise. The style of Skeena is completely different from anything else I have read in Punjabi to date. It is much easier to follow, despite its local accent - I have to admit, there were a number of words used that were unknown to me, which I assume are unique to the area Skeena comes from. For example vahna, instead of vekhna, and aouna instead of puchhna. But the construction of the sentences is such, one can follow what is happening or deduce it, even when one is unfamiliar with words. It was actually clearer and easier to read than most Indian produced Punjabi, as it was not littered with Urdu and Hindi words (unless the character spoke in these languages). This made it very friendly for the diaspora Punjabi student, compared to many other books. The structure of the sentence, although pure Punjabi, felt familiar, and I could not tell at times whether I was reading a book in English or Punjabi, due to the way it was written. Metaphors and similes were used in the same way that English applies them. Again, this makes the book a good choice for a Punjabi student from the West. The breaking up of the novel in four parts was inspirational. Quite often it felt like I was watching a film, rather than reading a book. All this helped. In Media Res, repetition and back story were often used as well. Again this worked very well. The language was of a classy high level, despite the foul words emitting from some characters. In conclusion, the writing style placed this book at an international level. You never felt the writer was semi-literate and only exposed to the locale of the village, as is often the case with many Punjabi writers. She understands the world of the village, where Skeena’s bha ji was head honcho, she understands the city, in this case Zia’s Lahore. She understands Canada (although poor Skeena does not). The plot follows a girl who is not afraid to question the irrational goings-on around her. I don’t want to give too many plot details away. But in summary, we have a seven year old girl who questions the treatment of servants, even when they are polite. Skeena is taught to say please, but scolded when she applies this to the household help. Skeena does not shy away from questioning the illogical nature of Wahabbi Islam as imposed in Pakistani society from Bhutto’s time right up to now. Especially on the treatment of women. What is more confusing for her is when Gamu, a servant only a few years older than her (Skeena is depicted as seven) beats his wife up, her mother has him flogged, but in other cases it is suggested he has the right to do so, as the woman (as I understood from this novel) is there to obey the man. She witnesses the same servant drunk with her brother, questioning the local Mullah on this point of faith. Dissatisfied, they force alcohol down the man’s throat. But empathy does not last too long for this man, as he falsely accuses a young woman walking at night on an older Skeena’s behest, with a young man, of having sexual relations and gets the whole village to stone them. Skeena wants to be a lawyer but is told that a good Muslim woman does not enter man’s domain - strangely by the very mother that protected Gamu’s wife. She is forced to ignore any academic ambition as an adult, compared to when she was a child. Gamu left an indelible mark on her, but ran away since he killed, while drunk, a woman he mistook for his wife. This is very relevant later in the story. Annoyed, Skeena goes with a friend, Rafu, to a Pakistani People’s Party meeting. This event is to prove fateful. Not only is she then forced to remain in the village, having brought shame upon the family by being arrested, but is made to marry a man she does not know, over the phone in Canada. Skeena keeps a scrapbook, which highlights all her feelings and the people she looks up to, including leftist types, and those that some societies may interpret as Muslim terrorists. She takes this book abroad with her, to feed her memories of life in Pakistan. It is in Canada that life becomes worse rather than better. She escapes Zia’s Pakistan, to find herself married to a doctor who does not love her, has her (unknown to her) as one of many wives, and despite his middleclass appearance, reminds one of the Maori husband in Once Were Warriors, on a good day. Worse, she is kept housebound for a whole decade. Life becomes even more unbearable, as she is barren and has the worst mother-in-law one can imagine. Do her family in Pakistan help? No, as behzti and izzat are higher values than her daily life. And so is set the scene for how an educated Punjabi Muslim girl must face the world, surrounded by morons until one violent night circumstances lead her to be able to break the yoke, and find herself in the arms of a Sikh lover who, unlike all the other men in her life, treats women with respect, and kindness. One would think she has found a beautiful conclusion but the plot thickens, and her life is made unbearable again, after two planes are flown into the twin towers by Arabs one fateful autumn day. Her new society can not distinguish between her background and that of the Arabs. All Muslims are stained with the same brush in the great democracies of North America. Even her Sikh lover, Iqbal, cannot escape the image Osama bin Laden has conjured up in the collective Canadian mind. All brown folk look alike, don’t you know. This is where the diary she keeps, with clippings of genuine freedom fighters in it, proves fateful. After all, in freedom-of-speech America, what is an educated person doing, expanding their mind with reading Karl Marx, or empathizing with the Palestinians? Why is a Muslim woman involved with a Sikh? Surely a middle age Pakistani woman must be at the centre of Al Qaeda? Having spent the first part of her life fighting the unfair aspects of Islam and Punjabi culture, she is now forced to justify the same, and being from that culture becomes the crime. This is the backgroun

BritishSikhs #punjabi For those of you who can read Punjabi (Gurmukhi version) or want to brush up on your skills or want an alternative text to the one your Punjabi School offers. This continues a series of posts that talk about books you can read and discuss with others who are interested in our literary Heritage and the direction it is going. All selected books are reviewed on basis on those that best fit the preferences of a western ( world) raised Punjabi reader. We need to start reading more, unless we use the language and read the language our heritage language will weaken in this country Punjabi Language Book Club ਸਮੁਰਾਈ- ( Samurai) By Roop Dhillon About the book This book was written in 2012 and initially was published in 2014 coincidentally the same time the Current Indian Regime came to power. This is significant as the novel deals with two major themes. One as its title eludes to is the story of the Samurai in Japanese culture specifically following Miyamoto Mushashi a real life Samurai from the 16th Century, comparing and contrasting the Japanese warrior culture to Sikh warrior culture and Punjabi culture in general. The less obvious aspect is the part of the story set in a dystopian future a couple of centuries from now when the national mood has changed and extremist religious groups have taken over the Indian government. The book predicts if the path of Hindutva is followed to its natural conclusion than a dictatorship as were present in 1920s Europe could lead to ethnic minorities being suppressed and religious intolerance. In this book that happens with an extreme Hindu regime that bans all languages other than Hindi ( thus speaking Punjabi is illegal) and bans all other religions. In this future the Goldern Temple is finally decimated and Pakistan no longer exists due to losing a nuclear war with India. Charda Punjab being geographically next to Pakistan suffers from the fallout. The regime rules India using a ruthless police force nick named the Samurai. In this future the hero is in fact a reluctant heroine, Veena, who due to circumstances becomes the mother of the future hope..however it’s a bit more complex than that, as it involves time travel, rebirth of Miyamoto who again is a samurai unaware of his past life, now enforcing the law. Both he and Veena are destined to meet because if they don’t the future is doomed. However it is going to be the case for one of them anyhow. Thus this novel is also a Sci Fi novel. The odd thing was it predicted a future which even the author did not realise is having its seeds sown right now in the present. About the author Dhillon was born in West London and initially raised in Southall. He studied at Oxford Brookes University and De Montfort University and is an accountant. Originally intending to write an English novel based on the life of Maharaja Ranjit Singh in the mode of Alexandre Dumas, Dhillon became interested in writing in Punjabi after learning the Gurmukhi alphabet in his thirties.[1] His debut novel, Neela Noor, was published in 2007. He writes in the locally spoken form of the language whose syntax is influenced by English;[1][2][3] sometimes called 'Punglish', it had not previously been written down.[4] His work is mainly influenced by Western literature and confronts social issues including racism, gender bias and incest.[1] Bharind (The Hornet) is a collection of short stories and poetry.[2] In his later novels such as the experimental gothic novel O, he employs a genre he calls Vachitarvaad, which encompasses science fiction, fantasy, horror and magical realism.[3][5] Dhillon is a member of the Punjabi Writers Sahit Kendar in Southall and Baagi Batti, a British Asian group of writers who choose to write in their heritage language. He has been working on Chita Te Kala ( The White and The Black) for the last few years. Further info There are two editions available of the book Indian one from Gracious Books, Patiala http://www.graciousbooks.in/viewdetails_book.aspx... Western one from Blurb https://www.blurb.com/b/6321327-samurai

#BritishSikhs #punjabi Continuing a review of the best Punjabi books for those for whom it is a second language and speak it as such, read as such and write in it as such. The reviews are therefore intentially in English. The following is a great book for those interested in the emotional impact of 1984 and the build up to it. It is a great novel to study for students and enjoyable for the casual reader. Punjabi Language Book Club ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਈ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ (Barhi Kohin Balda Diva) by Shivcharan Jaggi Kussa About the Book Punjabi Literature has had its fair share of good books and bad books. Sadly most of the writers of the Punjab who choose to write in Punjabi are either limited in their knowledge of the world beyond Village Literature or are clearly limited in exposure to modern world techniques and so are unable to capture the familiar in a fresh way or one up to international standards. This is not true of Jaggi Kussa and his book, Barhi Koee Balda Deeva – Outside, Somewhere, A Lamp Burns. One can tell that SJK is well read and a deft hand at plot and characterisation. I assume that he has read Punjabi translations of international literature, such as Tolstoy. Although SJK lives in London, and thus is world wise, he always keeps his subjects close to his readership’s heart. Despite my criticism above of other Punjabi writers, the readers are mainly going to only be interested in local matters, and that is what SJK does. This is a time where Punjabi Literature is at a crossroads, where the old guard, writers and readers alike, are completely out of touch with India’s new generation, their interest and ambitions. The threat to Punjabi of this is a staid set of stories and the established writers patting themselves on the back, producing a deluge of old hat, and fooling the public in thinking that they are somehow great writers. They are not. And nowadays the public is not fooled. They simply switch from Punjabi to Hindi, or more likely, English, with books such as Harry Potter. There is a growing market for the same in Punjabi, but aside from the block from the old guard, a tragic danger is the Indian publishing system that fails to pay royalties, expects new writers to pay for their work, which any foolish printer can do, and have no idea when it comes to editing, of correct Punjabi Idiom, or use of unusual to Punjabi, but perfectly acceptable techniques to the rest of the world, such as not using commas, or periods, when trying to show a protagonist running out of breath, and making the reader do the same. This is a technique seen used by Roop Dhillon quite often, whilst writers like Des Raj Kali tackle social issues that Indians would rather stay blind to. SJK is not quite part of this wave, but certainly uses modern techniques that make Nanak Singh, Gurdial Singh and Amrita Preetum look so out of date. The main thing is SJK’s stories have pace, excitement and deal with social issues that others are afraid of or just incapable of. In many ways the front cover, with its white Greek Tragic Mask merging into a carcass like rib cage, captures the mood of the novel., Barhi Koee Balda Deeva ( BKBD). BKBD follows the tragic life of a group of Sikhs from West Punjab, now Pakistan, who against any wish of their own are forced to leave for the new promised land, India, where instead of finding peace and acceptance, over time are abused, harassed and eventually tortured, killed or mistreated, for no other reason, than that they are Sikhs. A group, Including Giani Ji, Umli, Santu and Gurmukh Singh who along with their families are forced out of their home village, because it is now Muslim only Pakistan, to a Refugee Camp, where with thousands of others they are forced to wait weeks on end, to be allocated land, in the new country, taken from Muslims forced into Pakistan, in compensation for their old homes. Tragedy begins here, as day in day out, they are mistreated by the camp Organisers and two “In Charges”, and finally given land, with one not sent to the same village. As a result they agree to always meet at Amritsar every year. Although this does not happen, Gianni Puran Singh enthusiastically manages to take all the layabouts, druggies and loafers from their newly allocated village away from their poor lives, into the Khalsa, by visiting the place annually. This habit soon gets him in trouble with the evil village Mayor, Jaggar Singh, who is jealous of the new arrival and labels him a Terrorist. Thus begins a new tragedy. SJK created many characters in this short but epic novel, all who are well rounded and play their part in the ensuing and engaging tragedy. From Melo, a mad girl in the camp, rape victim of the partition, to Kulbir, 4 decades later to be killed in vile anti-Sikh attacks post assassination of Indira Gandhi. At different stages of the novel, one those mentioned so far become the focal point, thus lead characters, whilst the other protagonists fade to the background, until their experiences become relevant not only to plot, but reflecting the social ills placed upon the characters lives. Jaggar is sly and never exposed to anyone but the reader, infuriating us, as we can see what is to unfold, but the characters are blind o it. He is supported ably by a Police force more corrupt and evil than the criminals in the west, and a million miles away from the English Bobby. These are in the form of Thanadars Brar and Jag Singh who apparently torture and pick on Sikhs because it is an unspoken Government policy from Delhi. This is only ever implied, as SJK assumes the readers knowledge of twentieth century Punjab. In the early stages of the novel we meet the protagonists named above, just as Partition hits India. It is clear that they do not want to leave their homeland for a new India, and think the idea of Pakistan is crazy, and no good to anyone but the Leaders. Alas events build up, and communal violence around religious identity erupts. Santu loses two sons. His wife, who also loved her Muslim neighbours, can not bear to part. Whereas most Partition novels deal with the atrocities of the same, this one focuses on the treatment of the refuges. When the In charge finally does allocate homes from them, we are shown how on entering the new home, it is cold and alien. Yet by the end of the novel, the home is full of memories which are bitter sweet for Gurmukh, in contrast. One of the wonderful techniques used by SJK is how different protagonists come to the fore and take on aspects of the major events, as they impact on different lives. Santu is cajoled by his mother, a strong character in the early stages, to marry the rape victim Melo. He is reluctant, but when told of the fact she was made pregnant by her assailant, soon agrees for her honour. One starts assuming the child will clash with the father and we will go into a Sikh Muslim affair. That is not what happens. Instead Santu and his “ son” fall victim to the anti-naxelite and Akali politics of the late seventies, having seen Punjab split further. Later this family take a back seat and Gurmukh’s family come to the fore, at a time when all Kes Dhari Sikhs are seen as the enemy. Like Santu’s mother, Umli puts in an important role in the beginning , but fades into the background, as the situations move on, like a fast train to 1984 and Operation Bluestar. Not the politics but the human cost. Throughout Giani Ji remains a major character uniting all the sub-plots, which are all linked through the evil Mayor as well. Where necessary, SJK is economical with his words, where elsewhere he goes into detail. Whichever method he uses, he evokes clear stark images and moods within the readers mind and heart. The right choice of words, and the heavy use of conversation and colloquial language adds spice to the novel. Beautiful vivid language is used. He really understand the average Punjabi everyman, and the use of words tells us all we need to know about each character, acting as a window to their souls. To say anymore would give too much away. I not only recommend this most excellent Punjabi novel ( The best I have read to date), but suggest that all his books should be explored. This author’s books must be translated in to Spanish, English, Chinese, Japanese, Hindi and Arabic. The world is missing out on what Punjabi Literature has to offer, and in terms of Novels, he is probably the best. About the author Shivcharan Jaggi Kussa, popularly known as Jaggi Kussa, was born in the village of Moga, in the district of the same name. He immigrated to Germany in 1986 and moved in London in 2006. He is one of the most prolific contemporary Punjabi writers. He has won many awards and possibly is the best selling Punjabi writer in India. He may be one of the very few who doesn’t have to pay to have his books published, a very bad practice currently in place due to a lack of reading habit amongst Punjabis, especially Sikhs, who surprisingly do not read enough in their own language, which in itself is the single biggest threat to Punjabi language dying out. Further Information https://www.amazon.in/Barhi.../dp/9380918232/ref=sr_1_9...

Punjabi Language Book Club #punjabi #BritishSikhs ਕੌਣ ( Kaun) By Mudassar Bashir About the book Kaun is full of magical realism and cinematic imagery which modern CGI can confer to the Silver screen. This book won the Dhahan runners up prize in 2019. The book is primarily about Sarmad, who wants to be an actor. Whilst working in a studio, Sarmad asks a Film Director, Joseph, to give him an opportunity to act. The latter does so by asking him to work in a rehearsal room dominated by three mirrors on three of the walls, and a particularly large one on the end wall. There is a wardrobe in the room he can use to dress up as any one of many characters from the bundles of available film scripts. I counted eight characters in total he dressed up as. But it is not just the dressing up. He reads the scripts related to them, absorbs them, and then we get to know those stories when he transforms literally into them in front of the mirror, which not only shows him his reflection, dressed as the character but confers the life of that character and like a cinema screen shows the scene in which the character lives, sarcastically taunting Samad about being up to playing the part. The use of the mirror as a speaking character by means of a surrealist world in which he enters reminds me of the portals from C.S.Lewis’s Narnia books, except the portal talks back. Also it is very much like the British television show, Mr Benn. So through this approach we visit characters from various stages of Punjab’s history and social backgrounds. Significantly this ignores the modern states of Pakistan and India to an extent to remind us of a history much deeper, before religion divided people. Specifically this is dealt with in Channi Palivaan’s story, an old wrestler content not to participate in the rat race and very aware of the Punjab where Muslim, Hindu and Sikh lived together as Punjabis. Other poignant characters include Shaboo the dancer, dressed as an ape, mixing with a transgender dance troupe. Ditta Saini the labourer representing his trade throughout the ages. There is also Sham Gopal Verma, Mauji Khan the musician who gets to walk with a Fakir whose philosophy inspires a modern Punjabi religion now made world famous with the men supporting flowing beards and wearing turbans. To make it more blunt will ruin the plot. We then see the horrific experience of Bhashkoo, the Ghummar, vividly showing the Indian Subcontinent’s backward attitude since feudal times towards the many lower castes of India. A backward culture which has become the modern Hindu religion. Yet its practices are from a world where the Gods of Olympus, Asgard and the like would be comfortable. The key act of horror something akin to what drove Mel Gibson’s interpretation of William Wallace to take up arms. A courage that the Indian population talks of but in practise is too disintegrated, uneducated or cowardly to do. If they did, then all the upper classes of both India and Pakistan in today’s climate may face the modern equivalent of the guillotine. This won’t happen because the culture and religious belief system has become more than an opiate, suppressing the masses. Then there is the Actor himself, or rather the Romeo. Finally Samad try’s dressing up and living in the skin of a woman that has to live in India / Pakistan. He soon learns how terrifying and distressful that actually is, even in this day and age. The true misogynistic nature of Punjabi, and in general South Asian society is laid bare. Sarmad has to deal with understanding what it means to be a woman in a country where raping women is not a real crime, unless the western media choose to tell the world about it. I can not say too much else without giving away the plot, other than that this alludes to the dark story of Somi, a woman in a man’s world. So through all of these experiences the plot is simply about Sarmad deciding which part he is capable of playing. However the real story can be divided into two things. Firstly the true social history of the Punjab, most of which is unknown to the Punjabi population of modern Pakistan. That is why Bashir has chosen, I think to write this novella. Secondly this is really about the beauty of the Punjabi language. And does he use beautiful sentences and imagery? Yes. Only the other day I spoke to a young British Pakistani girl, who though proud of her Punjabi roots made it clear that in her mind Urdu was the high language. This falsehood has brainwashed too many Punjabis on both sides of the border, and I feel in the end Bashir’s book is all about addressing these very issues. If there are any weaknesses in Bashir’s book, it is that he, like Mr Benn, all too briefly steps into their lives. All of them could have been explored in greater depth, which could have made it into a longer novel. That said, this makes it a perfect book for tenth graders to study at school , as it briefly explores all these lives and could bring the discussion into a classroom. I think anyone who can read Punjabi should go out and get hold of this story and read it. It will open your eyes to these issues and also for those Punjabi readers who are used to the usual fare of village life, property stealing, feuds, immigration woes and remembering 1947, as if 1984 and Zia Ul Haq never happened, it will be new and refreshing. To those who are familiar with the Neil Gaimans', David Mitchells' and Haruki Murakami, this will show even Punjabis can on occasion reach world standards. Indeed this is why the book has won second prize from Dhahan in 2019. There is an English translation being worked on and a Gurmukhi transliteration for the Indian market is already out in Shabad magazine, soon to be followed up by a book version. About the author Mudassar Bashir is a Pakistani writer with editorial background. He is Professional author for more than 30 years, and has experience in Magazine, Newspaper and Article writing. He is author and researcher of twelve books on Fiction, Poetry and History in Punjabi and Urdu Literature. He is an expert in the history of walledcity of Lahore. At one time he used to walk through the streets of inner walled city of Lahore and that interest ended up in the shape of his book ‘Lahore Di Vaar’ and host/guest of various TV Shows on the subject. Mudassar was born in Lahore on February 06, 1974 in Lahore. He started writing essays and short stories while in school. When he was in the First Year at college, breakthrough came when his ‘Afsancha’ titled ‘Chandni’ which was published by famous lawyer cum politician SM Zafar in the magazine ‘Buniyadi Huqooq’. Further info https://m.facebook.com/sangampublications/

#BritishSikhs #punjabi For those of you who can read Punjabi (Gurmukhi version) or want to brush up on your skills or want an alternative text to the one your Punjabi School offers. This continues a series of posts that talk about books you can read and discuss with others who are interested in our literary Heritage and the direction it is going. All selected books are reviewed on basis on those that best fit the preferences of a western ( world) raised Punjabi reader. We need to start reading more, unless we use the language and read the language our heritage language will weaken in this country Punjabi Language Book Club ਖਬਰ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੀ (Khabar ik pind di) by Pargat Singh Satauj About the book This is a fresh take on Punjabi village life as in the story is told through the observations of ghost. It is the ghost of someone who once lived there, that can float over people, sit next to them unseen and observe life in all its machinations. This is the premise of this short novel. The novel is so good it won the Canadian Dhahan prize for literary Punjabi fiction a couple of years back. A narrator is brought in like the chorus in a Greek play who comments on the interaction of characters and events in the novel. This narrator is a chimerical being, late Balwant Singh Tarak, who is made to revisit his native village Meharpur from the land of the dead. He finds the village plagued by all kinds of depravities and wickedness. It has acute caste and communal polarisation. Religious places have been completely vulgarised and reduced to being just commercial outlets. There is no room for human values. Even pious human relations have been defiled. Any kind of crime can be committed for the sake of property and filthy lucre. Political morality has touched the nadir. Government machinery is totally corrupt, callous and immoral. The jobless youth of the village is drowned in drugs, susceptible to commit heinous crimes. The novel also bring into focus farmers’ suicides and the endemic incidence of cancer. Air, water and soil which have been sanctified as guru, father and mother, respectively, in the Gurbani, have been polluted by the overuse of insecticides and other chemicals. The produce has been affected in direct proportion. The proverbial ‘Cancer train to Bikaner’ is an appropriate metaphor. The result is this novel with a stark exposé of the degradation and foulness strewn all across the land that is swarming with various babas, swamis and soothsayers in all directions. The use of magical realism is very rare in Punjabi novels and if there ever was the one and only novel to read about Punjabi village life, this just might be it. About the author Pargat Singh has won other literary awards in Punjab, India, including the Young Writer Award in 2012 for his previous novel, Teevian. Pargat Singh has also written books of poetry and short stories. He juggles writing with teaching primary school teacher in Satauj, a village in Sangrur district. Pargat Singh is the recipient of several literary awards at local and state level in Punjab. His creative talent was recognized nationally by the Bhartiya Sahitya Akademi (National Academy of Letters) awarding him with the prestigious ‘Young Writer Award in 2012 for his novel, Teevian. Pargat Singh’s deep rooted understanding of the rural socio-economic, cultural and historical life of the peasant and lower middle classes coupled with his adept use of language are evident in all his writing. Pargat Singh holds a double Master’s Degree in Punjabi and History. Further info It is available both from Caliber Publications and Punjabi Sahit Publications http://hook2book.com/khabar-ik-pind-di-by-pargat-singh...